Գեղարքունիքի մարզի Ախպրաձոր գյուղի արեւելյան թեւում, ծովի մակերեւույթից 2380 մետր բարձրության վրա, ավելի քան 17 հեկտարի վրա են տարածվում հնագույն քաղաք-բնակավայրի ավերակները, որոնք ժամանակին ուսումնասիրվել են հայ-իտալական հնագիտական միացյալ արշավախմբի կողմից եւ ստացել Սաթենա պայմանական անունը՝ ի պատիվ Մեծ Հայքի թագավոր Արտաշես Առաջինի կին Սաթենիկի: Ինչպես տեղեկացրեց Ախպրաձորի գյուղապետ Լավրենդիկ Ղազարյանը, այս հնավայրի շրջակայքում են գտնվում նաեւ այլ բնակատեղիի ավերակներ, որոնք հայտնի են Կըզըլ-Խարաբա անունով: Կըզըլ բառը թուրքերեն նշանակում է ոսկի, ինչը հուշում է, որ տարածքը ինչ -որ կերպ կապ է ունեցել ոսկու արդյունահանման հետ կամ առնվազն այն եղել է վաճառաշահ բնակավայր-կենտրոն, քանի որ գտնվել է Գեղարքունիքից Սյունիք եւ Արցախ տանող ճանապարհների հանգույցում: Հենց այս հնավայրի հարավային թեւում, մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ են գտնվում Մեծ եւ Փոքր Ալ բարձրլեռնային լճերը, որոնք տարածվում են ծովի մակարդակից մոտ 3300 մետր բարձրության վրա եւ զբաղեցնում են հարյուրավոր հեկտարներ: Բնակավայրը, ինչպես փաստում են հնագիտական ուսումնասիրությունները, գործել է հնագույն ժամանակներից եւ անընդմեջ շարունակվել մինչեւ մեր օրերը: Առավել մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում քաղաք-բնակավայրը, որի բնակարանների, փողոցների, պարիսպների ավերակները հստակորեն երեւում են գետնի վրա: Համայնքի ղեկավարի հավաստմամբ՝ քաղաքն ունեցել է նաեւ ջրամատակարման համակարգ, որը կառուցված է եղել կավե խողովակներով:
-Մենք երեխա ժամանակ այդ տարածքում խաղալիս գտել ենք կավե խողովակների մնացորդներ:Դրանք նկատվել են հնավայրի ամենատարբեր հատվածներում, ինչը ապացուցում է, որ հեռավոր ժամանակներում մարդիկ օգտվել են ջրամատակարարման կայուն համակարգից: Ջուրը քաղաքը ստացել է մեր սարերի բարձրադիր աղբյուրներից:Սալարկված ճանապարհները ձգվում են մի քանի ուղղություններով ու հարյուրավոր մետրերի հասնող երկարություններով: Որոշ տեղերում նկատվում են իրար կից բնակարանների պատեր, ինչը հուշում է, որ դրանք կարող էին լինել միեւնույն գերդաստանի ընտանիքների բնակարանները, -հավաստեց Լավրենդիկ Ղազարյանը:
Քաղաք-բնակավայրի մասին իր նկատառումները ներկայացրեց հայ-իտալական հնագիտական միացյալ արշավախմբի համաղեկավար, հնագետ-ուրարտագետ Սիմոն Հմայակյանը:
-Մեր ուսումնասիրությունները ցույց են տվել,որ բնակավայրը հիմնադրվել է Քրիստոսից առաջ երրորդ հազարամյակում, վաղ բրոնզի դարաշրջանում, հարատեւել միջին եւ ուշ բրոնզե, երկաթե դարերում, վաղ եւ ուշ միջնադարում: Տարածքում պահպանվել են նաեւ խաչքարեր: Միջնաբերդը, մեր կարծիքով, կառուցվել է վաղ միջնադարում, 4-9-րդ դարերի ընթացքում:Այն բացառիկ ու կարեւոր հուշարձան է մեր ժողովրդի պատմության ուսումնասիրման, հնագիտական ու պատմագիտական բազմաթիվ գաղտնիքների բացահայտման համար: Այն միաժամամանակ շատ ավելի լայնածավալ ու տեւական ուսումնասիրման կարիք ունի, որի համար, սակայն, նյութական մեծ միջոցներ են անհրաժեշտ: Տարածքի դամբարաններից մեկում պեղումներ եւ ուսումնասիրություններ է կատարել հնագետ Ռուբեն Բադալյանը՝ կատարելով հետաքրքիր բացահայտումներ,-ներկայացրեց Սիմոն Հմայակյանը:
Ամեն դեպքում, այս հուշարձանը իր պատմագիտական նշանակությամբ կարող է դասվել Լճաշենի, Օձաբերդի, Ալ-Բերդի, Ծովակի ամրոցի եւ այլ հռչակված հուշարձանների շարքին, իսկ նրա մանրակրկիտ ուսումնասիրությունը նոր արժեքավոր գաղտնիքներ կարող է բացել հնագիտության ու հայագիտության մեջ:
Խոսրով Խլղաթյան