10
-Բոլշեւիկները բանակ չունեին։ Բաքվի կոմունան
Ճակատը թողել, փախչում էր նավով,
Բայց նրանց ճամփան փակեցին ծովում
Ռազմանավերը տիրող ուժերի։
Նրանց բանտ դրին։ Կռիվը սակայն
Եկավ, մոտեցավ Բաքվի սահմանին։
Ու զորքը հայոց արեց ամեն բան,
Որ հանկարծահաս խուճապը կանխի,
Դիմադարձ կանգնի ոսոխին դաժան։
Երկու կողմերից շատ արյուն հեղվեց,
Սակայն, ի վերջո, ելքը այդ կռվի
Հոգուտ թուրքական կողմի վճռվեց։
Մեր ուժերն անգամ, որ եկել էին
Հայոց բանակին զինված օգնության,
Ի զորու չեղան կանխել թուրքերին,
Նրանց միացած թաթար զորքերին,
Որ եկան ամբողջ ոխը թափելու
Անզեն, անպաշտպան հայերի գլխին․․․
Գեհենը իջավ ծաղկուն քաղաքին,
Երբ թուրքը եկավ ջարդ ու թալանի,
Մադիկ փախուստի ելք էին փնտրում՝
Եղեռնազարկից մի կերպ փրկվելու։
Անհնարին էր ցամաքով փախչել
Գազանի ահից ու աչքից հեռու։
Միակ բաց ելքը ծովն էր մնացել
Ու նավերը մեր՝ պատրաստ մեկնելու։
Բոլշեւիկները բանտից դուրս եկան
Թուրքերի՝ քաղաք մտնելու պահին
Ու հանձնվեցին մեր բարի կամքին՝
Որպես անձնատուր, անզեն գերյալներ՝
Փախչելու ուրիշ ճար չունենալով․․․
Մենք լավ գիտեինք, որ ձեռք ենք բերել
Անչափ կարեւոր, թանկարժեք ավար,
Որն էլ աճուրդով պիտ վաճառեինք
Լավ գին տվողին, ով էլ որ լիներ։
Լենինն ուզում էր նրանց կենդանի՝
Որպես կուսակից, անգին ընկերներ,
Թուրքը ուզում էր գերել ու կախել՝
Որպես իր երթին անհաշտ թշնամի։
Ծովի մյուս ափին՝ տաք Թուրքեստանում,
Մի քանի տեղից բարձրաստիճան
Բանագնացներ եկան-գնացին՝
Առաջարկելով նրանց փրկագին
Ու ազատության երաշխիք-պայման։
Մենք սակարկեցինք թանկն ու էժանը
Ու որոշեցինք, որ հանձնենք նրանց
Ցարական գահին նստած Լենինին՝
Իր առաջարկած մեծ փողի դիմաց։
Բայց բոլշեւիկյան մի ուրիշ թեւից
Եկավ մի ուրիշ, գաղտնի գրություն․
«Գնդակահարել քսանեւվեցին
Շատ ավելի մեծ, շահեկան գնով,
Աղջակումայի ավազուտներում,
Երկաթգծի մոտ, նոր բացվող լույսով»։
․․․Ես էի նրանց իմ հատուկ ջոկով
Դեպ մահվան հովիտ քայլելով տանում։
Գնդակահարման գինն էր վճարված,
Չկար ոչ մեկին ներում ու բեկում։
Մենք շարք կանգնեցրինք կոմիսարներին,
Առաջին տեղում՝ ձեր Շահումյանին։
Սարսափ կար նրա տանջահար դեմքին
Ու անհուն թախիծ՝ կապույտ աչքերում։
Գայլի աշխարհ էր, անվերջ հոշոտում,
Թաթը եղեռնի ճանկում էր անկուշտ
Թե՛ հերոսներին, թե՛ տկարներին,
Ու ամենքս էինք մի-մի մահապարտ։
Ձեռքս չէր գնում, բայց կար հրաման,
Հապաղել չկար, չկար խիղճ ու գութ։
Առաջինը ես առաջ պարզեցի
Մաուզերը իմ ձեր հայի սրտին
Մոտիկ, շատ մոտիկ, քանի քայլ հեռու։
Մատս սեղմեցի զենքիս ձգանին։
Եվ գնդակը կույր, սակայն շեշտակի
Շամփրեց-անցավ տաք սրտի միջով։
Նա ձեռքը տարավ իր բացված վերքին,
Օրորվեց դանդաղ իր կանգնած տեղում,
Ապա անզգա փռվեց ավազին․․․
Ամեն ինչ այսպես, այս ելքով եղավ․․․
Կրկին լայն ժպտաց ինգլիզի սպան
Ու ակնկալեց, որ Մորուք Կարոն
Խանդավառորեն, սիրով վեր կելնի,
Հովացած սրտով կփարվի իրեն
Ու իր կենացը մեկ շնչով կըմպի․․․
Բայց Կարոն գամված մնաց աթոռին՝
Սուզված խոհերի անհատակ ծովում։
Ապա փոթորկվեց հոգին տառապյալ
Կյանքի մութուլուս առեղծվածներում։
«Ո՞վ է այս շեկլիկ բրիտանացին․
Մա՞րդ է, թե հրեշ սատանայածին,
Որ իր հեռավոր տուն-տեղը թողել,
Եկել, չոքել է ազգերի շնչին,
Կրքոտ շրջում է ուրիշ աշխարհներ,
Դավի կրակը վառում-բորբոքում,
Շեներն ավերում ու տանում ավար
Իր բույնն անիծյալ, ուր չեն հասկանում,
Թե որքան արյուն, արցունք է թափվում
Պատերազմների լափող բոցերում,
Ի՞նչ է կորուստը սուրբ հայրենիքի,
Եղեռնը անսանձ՝ բովանդակ ազգի,
Ուր մորթոտվում են կին ու ամուսին,
Ծնող, երեխա՝ անմեղ ու անզեն,
Ուր չեն ըմբռնում սարսափը գաղթի
Եվ պանդխտության վերքը ցավագին։
Ահա թե ինչու այդչափ լրբորեն,
Այդքան սառնասիրտ, առանց հույզերի,
Այս մարդակերը արարքն է պատմում
Անցած օրերի ոճրագործության,
Որ թվում է, թե կյանք չի հոշոտել,
Այլ գետնին ընկած ծիլ է տրորել։
Ու շրջապատում պարծենում է դեռ
Անզեն իր գերուն զարկելու համար․․․
Ո՞վ Շահումյանին կարգեց բոլշեւիկ,
Ֆիդայիներին՝ ազգամոլ դաշնակ,
Ո՞վ հային արեց հային թշնամի
Եվ մի ողջ երկիր ու ազգ վաճառեց։
Ի՞նչ տարբերություն ռուս չեկիստի
Եվ ինգլիզի սպայի միջեւ․
Նույն են երկուսն էլ՝ դաժան, անհոգի՝
Խորամանկ դահճի բութ կերպարանքով ։
Չեկիստի սրից փախած Ֆիդային
Իրանի հողում ուղիղ, դամառդեմ
Հանդիպել է այլ շիկահրեշի,
Որի երկնագույն, փայլող աչքերից
Նենգ ու զազրելի դավն է պսպղում։
Չկա աշխարհում անեղծ մի անկյուն,
Որ թագավորի խնդություն ոգու,
Աստծուց ընծայված մարդասիրություն,
Բարեգութ ձեռքով հերկված անդաստան,
Ուր չարյունոտվի հանապազօրյա
Հացը՝ շաղախված քրտինքով արդար։
Չկա՛ աշխարհում եւ ոչ մի անկյուն,
Որը չի չափվել այս ճիվաղների
Ամենակործան հաշվարկ-քայլերում՝
Թիզ առթիզ, մատ-մատ, մետր առ մետր։
Եվ ով էլ մեռնի, որքան էլ մեռնեն,
Դա չէ էական, աշխարհ են կիսում
Զոհերի գնով՝ հազար ու միլիոն․․․
Եվ այս չարքերը արյուն են լակում՝
Աշխարհը կիսած երկու ճամբարի,
Հարկ եղած դեպքում ռազմի փող փչում,
Ոզած պահին էլ նստում խնջույքի․․․
Երկու որբ մնաց հայ Շահումյանից
Ու մի այրի կին․․․ու մի սին երազ,
Որ նույն չարքերի ձեռքով վաճառվեց
Ավազուտներում Ազջակումայի․․․
Լրտեսն ինգլիզի հեռու Թավրիզում
Աղետներով լի մեր այս օրերում
Ի՞նչ նոր, հերթական դավ է որոճում
Արյան մեջ սուզված աշխարհի գլխին․․․»
Հանկարծ Կարոյի աչքերին գծվեց
Շնագայլային քաղցի կերպարանք,
Ոսկոր կտրատող, ահարկու ժանիք,
Մագիլներ ճանկռող՝ դեպ իրեն պարզած։
Կարոյի ձեռքը գնաց իր զենքին,
Ու մաուզերը խաղաց մատներում։
Վճիռը ծնվեց ակնթարթորեն,
Հույզերի ծովի տվայտանքներում։
-Դու իմ հայի՞ն ես գնդակահարել՝
Իր տնից հեռու, առանց հանցանքի,
Դե հիմա սատկիր, որպես շուն անտեր՝
Քո բնից հեռու, զարկով վրեժի․․․
Կարծես թե տեղդ չեն էլ իմացել․․․
Ասաց ու պարպեց գնդակները իր
Բրիտանացու թավամազ գանգին․․․
Մեռնողը ճչաց, թեքվեց աթոռին
Ու արնաշաղախ ընկավ հատակին՝
Քեֆի սեղանին նստած այրերի
Շշմած, քարացած դեմքերի ներքո։
Ցասման եզերքից ակնթարթորեն
Կյանք վերադարձած ֆիդայի Կարոն
Իր պատժիչ ձեռքով սաստեց բոլորին
Ու դանդաղաքայլ, անխոս դուրս գնաց՝
Իր հոգու ցավի բեռը թոթափած․․․
Խոսրով Խլղաթյան
20․09․2024-7․02․ 2025 թ․
Գավառ