ՏԱԹԵՎԻ ՀԶՈՐԱԶՈՐ ՈՒ ԱՌԱՍՊԵԼԱԿԱՆ ՎԱՆՔԸ

 

Տաթեւի վանքին մոտենում ենք կեսօրից առաջ՝ ուշիուշով չափելով շրջակայքի լեռներն ու անդնդախոր ձորերը, բնակավայրերը, Որոտան գետի անդադրում հոսքը, օդով մեկ ձգվող, աշխարհի ամենաերկար ճոպանուղին՝ 7,5 կիլոմետր երկարությամբ։ Կուսական ու վայրի բնության մեջ, անդունդների գագաթի հարթության վրա բազմած Տաթեւի վանքը չափազանց ու ավելի հմայիչ է թվում իր տեսքի մեջ։ Նրա ամրակուռ պարիսպները, աշտարակները, երկնասլաց գմբեթները, տնտեսական շինությունները, կամարներն ու խոյակները, որմնաքանդակները, վիմագիր արձանագրությունները, ճարտարապետական բացառիկ մտահղացումները, որմնանկարների հետքերը պարզորեն հուշում են, որ մեր դեմ վեհորեն ոչ միայն վանք ու սրբավայր է կանգնած, այլ նաեւ հայ ժողովրդի պատմության հազարամյակների առհավատչյա կառույցը, ուր մարդիկ ոչ միայն զբաղված են եղել աղոթքով, այլ նաեւ՝ ազգային արժեքներ կերտելով, ծաղկելով ու գրելով, մաքառելով ու արարելով, Սուրբ հավատը կենսասիրության հետ մեկտեղելով, կրթվելով ու ազգային ոգով դաստիարակվելով։ Տաթեւի վանքում ապրել ու գործել, նրա կենսագործունեությանն առնչվել են մեր ժողովրդի լավագույն ու պանծալի զավակները, թագավորներն ու իշխանները, բարձրաստիճան հոգեւորականները, ազգային-ազատագրական պայքարի գործիչները, գրողներն ու մտավորականները, գիտության ու մանկավարժության երևելի այրերը։ Տաթեւի վանքն իր մեջ պարփակում է ավելի քան հազար եւ յոթ հարյուր տարիների պատմություն ու նույնքան էլ չընդմիջվող կենսագրություն, անգամ այն դեպքում, երբ այստեղով պարտադիր անցել են բոլոր աշխարհավեր ու չար նվաճողները։

                                                                                                                                                                                 

Տաթեւի վանքը շատ ավելի հռչակավոր է իր դիքով ու դերով, իր ազգապահպան նշանակությամբ, իր պարգեւած կենսունակությամբ ու հավատի ուժով։ Այն պետականության կորստի պայմաններում անգամ հայ մարդու մոտ ընկալվել է որպես հայոց անխաթար պետություն, որպես հույս ու ապավեն։ Ու չկա, չի եղել մի հայ մարդ, ում հոգում Տաթեւը եղած չլինի որպես պաշտամունքի խորհրդանիշ։

Տաթեւի համալիրը մեծ տարածություն է գրավում։ Տաթեւ եւ Որոտան գետերի կիրճերի միջեւ եռանկյունաձեւ ձգվում է ժայռեղեն մի թերակղզի, որի վրա կառուցված է վանքը։ Զառիթափ ժայռերի բարձրությունը հասնում է 700-800 մետրի։ Մյուս կողմերից վանքը շրջապատված է աշտարակներով եւ հաստ պարսպապատերով՝ լուսամուտների նեղ բացվածքներով։ Համալիրը ներկայացնում են պարսպատերերը, ձիթհանը, սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարը, սուրբ Աստվածածին մատուռ-եկեղեցին, սուրբ Գրիգոր եկեղեցին, սուրբ Գրիգոր Տաթեւացու դամբարանը, «Գավազան» հուշարձանը, սեղանատունը, դասասենյակները, մատենադարանը, ուխտագնացների հյուրատունը, բնակելի տարածքները, խոհանոցը, բազմաթիվ ծառայողական շինությունները եւ վանական խցերը։

Ավանդության համաձայն՝ վանքը կոչվել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեոսի անունով։ Ըստ Ստեփանոս Օրբելյանի՝ Տաթեւի վանքի առաջին եկեղեցին կառուցվել է 4-րդ դարում, ունեցել անշուք տեսք, սակավաթիվ ճգնավոր միաբաններ։ 8-րդ դարի վերջին եղել է Սյունյաց եպիսկոպոսության աթոռանիստը։ Այստեղ են բերվել Քրիստոսի խաչափայտի մասունքով արծաթե հսկա՝ մարդաչափ «Բաբկենյան խաչը», որը պատրաստել էր Բաբիկ իշխանի որդի Վասակը, Բյուզանդիայից՝ «Աստվածամուխ սուրբ Նշանը», սուրբ Հովհաննեսի, սուրբ Ստեփանոս Նախավկայի, տասնմեկ առաքյալների, սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի, սուրբ Հռիփսիմեի մասունքները, Աստվածածնի մազերը։ Կալվածքներ գնելու և նվիրատվությունների շնորհիվ վանքը դարձել է խոշոր ավատատեր։ 848 թվականին իշխան Փիլիպե Սյունին կառուցել է սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին։ Սյունյաց գահերեց իշխան Աշոտ Սյունու պատվերով Հովհաննես եպիսկոպոսը ձեռնարկել է հայկական ամենախոշոր եկեղեցիներից մեկի՝ սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարի կառուցումը, ինչին օժանդակել է Շուշանիկ տիկինը։ Տաճարի հիմքը դրվել է 895 թվականին, շինարարությունն ավարտվել 906 թվականին։ Օծմանը ներկա են եղել Սմբատ Ա թագավորը, Վասպուրականի Գագիկ Արծրունի իշխանը, կաթողիկոս Հովհաննես Ե Դրասխանակերտցին, Աղվանից Սիմոն Բ կաթողիկոսը, հոգեւոր ու ազնվական դասի ներկայացուցիչներ։ Բացվում նաեւ է Տաթեւի մատենադարանը։ Սյունիքի թագավորության (987-1170) անկումից հետո Տաթեւի վանքը որոշ ժամանակով ամայացել է, իսկ հոգևորականները տեղափոխվել են Նորավանք։

Կարճ ժամանակ անց Սյունիքը, Արցախը, Այրարատը, Ուտիքի ու Գուգարքի մի մասը մտնում են Զաքարյան իշխանապետության կազմի մեջ։ Սյունիքի իշխաններ Օրբելյանները խթանում են վանքի հետագա զարգացումը։ 14-րդ դարում հիմնադրվում է Տաթևի համալսարանը, որը դառնում է գիտության խոշոր կենտրոն։ Դրան կից բացվում է Տաթեւի մանրանկարչության դպրոցը։ Ուշ միջնադարում եւ նոր ժամանակներում Տաթեւի պարսպապատ վանքը ու նրան կից նորաբաց Տաթեւի անապատը ունեցել են կարևոր ռազմավարական նշանակություն։ 1722-30 թվականներին Տաթեւը եղել է Սյունիքի ազատագրական պայքարի, 1919-21 թվականներին՝ Զանգեզուրի ինքնապաշտպանության կարեւոր օջախներից մեկը։ 1931 թվականին տեղի ունեցած երկրաշարժի հետեւանքով եկեղեցական համալիրը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել է, գետնին է հավասարվել Տաթեւի համալսարանը, հողով ծածկվել վանքի մուտքը։ 1974-1998 թվականներին վանական համալիրի մեծ մասը վերականգնվել է. կիսակառույց են շարունակում մնալ զանգակատունը եւ հարակից մի քանի կառույցներ, այդ թվում՝ պարիսպների մի մասը։

Տաթեւի վանքի անվան հետ կապված կա երկու տարբերակ։ Դրանցից մեկի համաձայն, «Տաթեւ» անունը ծագում է հայերեն «տա թեւ» արտահայտությունից։ Երկրորդ տարբերակի համաձայն՝ վանքը կոչվել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեոսի անունով։ Նա այս վայրերում տանջամահ է եղել, իսկ 4-րդ դարում իր գերեզմանի վրա կառուցվել է եկեղեցի, որն օծել է սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչը։ Բերդի պարիսպների ետեւում պահպանվել են եկեղեցու ավերակները, որոնք հեռու չեն Տաթեւի վանքից։

Տաթեւի վանքը վերստին հզորացել է, երբ 1286 թվականին Կիլիկիայում Կոստանդին Բ Կատուկեցի կաթողիկոսը Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Օրբելյանին օծել է Սյունյաց աթոռի մետրոպոլիտ եւ հայոց նախաթոռ եպիսկոպոս։ Նա միավորել է Սյունյաց տարանջատված եպիսկոպոսարանները, մեկնել Մոնղոլիա՝ Արղունխանի մոտ եւ հաստատել Տաթեւի վանքի գերագահությունը Սյունիքի բոլոր թեմերի նկատմամբ։ 1295 թվականին Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Օրբելյանը հիմնովին վերակառուցել է երկրաշարժից ավերված սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին եւ Տաթեւի վանքին նվիրել սեփական Արիտ գյուղը, 1297 թվականին վանքում ավարտել է «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» աշխատությունը։

Ավելորդ չէ հիշեցնել, որ այս գրքում չափազանց կարեւոր ու ճշգրիտ տեղեկություններ են պահպանվել Գեղարքունիք աշխարհի բազմաթիվ բնակավայրերի, տեղանունների, իշխանների ու հոգեւորականների, պատմական իրադարձությունների, վանական համալիրների մասին։

14-րդ դարում Տաթեւի վանքը գիտամշակութային վերելք է ապրել։ Այստեղ են հավաքվել ժամանակի աչքի ընկնող աստվածաբաններ, փիլիսոփաներ, աստղագետներ, տրամաբաններ, երաժիշտներ, նկարիչներ։ Կրոնավորների թիվը գնալով մեծացել է՝ հասել մոտ 1000-ի։ Վերակառուցվել է վանական կրթարանը, 895 թվականին հիմնված վարդապետարանը դարձել է համահայկական մշակութային կենտրոն, հիմք է դրվել նոր, բարձր տիպի դպրոցի՝ Տաթեւի համալսարանի։ Վանքին կից 10-րդ դարում գործել է Տաթեւի մատենադարանը, որը համալսարանի գոյության տարիներին հարստացել է եւ գոյատեւել մինչեւ 1911-12 թվականները, իսկ ավերից ու ավարառություններից փրկված 140 ձեռագիր մատյաններ տեղափոխվել են Էջմիածին, ապա՝ Երեւանի Մատենադարան։

13-14-րդ դարերում Տաթեւի վանքի եպիսկոպոսությունն ուներ 677 հարկատու գյուղեր՝ իր թեմում գտնվող 14 գավառներում (Ծղուկ, Եվայլախ, Վայոց ձոր, Գեղարքունի, Սոթք, Աղահեճ, Հաբանդ, Բաղք, Քաշունիք, Կովսական, Արեւիք, Ձորք, Երնջակ, Ճահուկ), բազմաթիվ վանքեր։ 14-րդ դարում Հովհան Որոտնեցին Տաթեւի վանքի գավթի վրա կառուցել է կամարակապ, երկհարկանի զանգակատուն։ 1381-87 թվականներին Լենկթեմուրի՝ Սյունիք կատարած արշավանքի ժամանակ վանքը կողոպտվել է, հրկիզվել, կորցրել կալվածքների մեծ մասը։ Տաթեւի վանքը վերստին բարգավաճել է ուշ միջնադարում՝ 17-18-րդ դարերում, երբ իշխանական ու հոգեւորական դասի հզորացումը խթանում է հայկական կարեւոր կենտրոնների բարգավաճումը։ Ավելի ուշ ազատագրական պայքար է սկսվում Սյունիքում (1722-1730) եւ Արցախում (1724-1731)։ Եվ անառարկելի է, որ այդ պայքարը մտահղացվել ու կառաբվարվել է հենց Տաթեւի վանքում, նրա հոգեւորական դասի կողմից, որը նաեւ ցանկացած պահի դառնում էր ռազմական դաս։

Աբրահամ Աստապատեցին 18-րդ երկրորդ քառորդին Տաթեւի վանքում դպրոց է բացել, որը գործել է մինչեւ 20-րդ դարը, համալիրի հյուսիսարեւելյան կողմում կառուցել 16 դասասենյակով դպրոցի շենք։ Հովակիմ արքեպիսկոպոսը 1787 թվականին տաճարի հարավային մուտքի առջեւ կառուցել է Գրիգոր Տաթեւացու դամբարանը, հյուսիսային պարսպի բուրգերը, բնակելի սենյակներ, ձիթհանքի շենք եւ այլն։

Ս․ Պողոս-Պետրոս տաճարը ճարտարապետական հորինվածքով արեւմուտքից արեւելք ձգված ուղղանկյուն դահլիճ է, արեւելքում աբսիդով եւ նրան հարող զույգ ավանդատներով։ Արևելյան ճակատը մասնատված է խոր խորշերով, որոնցից վերեւ տեղավորված են Աշոտ Սյունի գահերեց իշխանի եւ նրա կնոջ՝ իշխանուհի Շուշանի դիմաքանդակները։ Նրանցից աջ եւ ձախ, խորշերի պսակների մեջ վիշապ օձերի, այլ ավանդական պահպանիչ էակների քանդակներ են։ Տաճարի պատերը 930 թվականին ծածկվել են հարուստ որմնանկարներով, որոնցից այժմ քիչ բան է պահպանվել։ Տաճարի գլխավոր աբսիդում պատկերված է եղել գահի վրա նստած Քրիստոսը, ավելի ցած՝ առաքյալներ եւ սրբեր։ Արեւմտյան պատի վրա մնացել են ահեղ դատաստանի մեծ կոմպոզիցիայի մնացորդները, իսկ հյուսիսային պատին ծննդյան սյուժեի հետ առնչվող տեսարաններ։ Այստեղ պահպանվել է 10-րդ դարի որմնանկարչական ամբողջական հարդարանքը, որը պատկերացում է տալիս վաղմիջնադարյան հայ եկեղեցական նկարազարդման համակարգի մասին։ Պատկերներն արվել են ֆրեսկո տեխնիկայով, հայկական որմնանկարչությանը հատուկ 3-4 միլիօմետր հաստության սվաղի վրա՝ տեղական բնական հանքաներկերով, մասնավորապես՝ լաջվարդով։ Խորանի կոնքում պատկերված է եղել «Քրիստոսը Փառքի մեջ» տեսարանը։ Կոր պատի վրա երեք նախշերիզված շարքերով, կամարների ներքո ներկայացված են մարգարեները, առաքյալները եւ Հայ եկեղեցու հայրերը՝ սրածայր խույրերը գլխներին։

Տաթեւի վանական համալիրը եղել է ոչ միայն հոգեւոր, այլեւ կրթամշակութային խոշոր կենտրոն։ Զաքարյան իշխանապետության տարիներին հիմնադրվել էր հայ իրականության մեջ առաջին բարձրագույն դպրոցը՝ Գլաձորի համալսարանը։ Մինչ այդ գոյություն էր ունեցել Անիի վարդապետարանը։ Գլաձորի սաները 14-րդ դարի վերջում տեղափոխվում են Տաթեւ, որտեղ հիմնում են նոր համալսարան։ Այն գործել է 1373-1435 թվականներին ու մեծ համբավ ունեցել Հովհան Որոտնեցու եւ Գրիգոր Տաթեւացու ուսուցչապետության տարիներին։

Տաթևի համալսարանը հովանավորել են Օրբելյան իշխանական տունը եւ Սյունյաց մետրոպոլիտությունը։ Ունեցել է երեք լսարան՝ ուսումնարան սուրբ, ներքին եւ արտաքին գրոց, գրչության արվեստի, երաժշտության։ Այստեղ դասավանդվել է փիլիսոփայություն, կրոն, հայոց լեզու և քերականություն, գրականություն, պատ-մություն, ճարտասանություն, գրչարվեստ, մանրանկարչություն եւ գեղանկար, բնագիտություն եւ աստղաբաշխություն, մաթեմատիկա, ճարտարապետություն, երաժշտություն եւ երգեցողություն, ուսուցչություն եւ հասարակական գիտություններ, այլ առարկաներ։

Համալսարանն ունեցել է հարուստ ձեռագրատուն-մատենադարան, որտեղ պահպանվել են 10 հազարից ավելի ձեռագիր գրքեր։ Ուսումը, ինչպես եւ Գլաձորի համալսարանում, տեւել է 7-8 տարի։

Գրիգոր Տաթևացին կատարելագործել է համալսարանի ծրագիրը, կազմել դասագրքեր, որոնք եղել են նաև քարոզության արվեստի, աստվածաբանության եւ Հայ եկեղեցու դավանության լավագույն ձեռնարկներ։ Գրիգոր Տաթեւացու գործունեությունը նպաստել է Գրչության արվեստի զարգացմանը։ Նա վարել է գրչության տեսական դասընթաց եւ անցկացրել գործնական պարապմունքներ։ Նա ատրաստել է մոտ 60 գրիչ։ Համալսարանի սաներից են Թովմա Մեծոփեցին, Առաքել Սյունեցին, Գրիգոր Արարատեցին, Սարգիս Սալնապատեցին, Բարսեղ Բաղիշեցին, Մատթեոս Ջուղայեցին, Հակոբ Անձղնապատեցին, Սիմեոն Եղվարդեցին, Մկրտիչ Նահապետենցը եւ այլ նշանավոր դեմքեր։

Տաթեւի համալսարանին կից գործել է մանրանկարչության դպրոցը, որտեղ նկարազարդում էին դասագրքեր եւ ստեղծում նորերը։ Այն շարունակում էր Գլաձորի դպրոցի ավանդույթները եւ հասակակից էր Վասպուրականի ու Կիլիկյան Հայաստանի դպրոցներին։

Սուրբ Պողոս-Պետրոս տաճարի հարավային պատին կից, 1043 թվականին կառուցվել է կամարակապ սրահ, որը քանդվել է 1931 թվականի երկրաշարժից։ 1087 թվականին համալիրի պաշտպանական համակարգի հյուսիսարևմտյան անկյունում, մուտքի և դամբարանի ծածկերի վրա, իբրև երկրորդ հարկ կառուցվել է սուրբ Աստվածածին եկեղեցին։ 1295 թվականին, երկրաշարժից կործանված սուրբ Գրիգոր եկեղեցու տեղում Սյունյաց մետրոպոլիտ, նշանավոր պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը մի եկեղեցի է կառուցել, դարձյալ սուրբ Գրիգոր անվամբ, որի ճարտարապետը, ենթադրաբար, եղել է Մոմիկը ։

Ուշ միջնադարում մեծ տաճարի արեւմտյան կողմում կառուցվել է գավիթ, տանիքի վրա՝ զանգակատուն։ Տաճարի հարավային մուտքի առջեւ 1787 թվականին կառուցվել է Գրիգոր Տաթևացու դամբարանը, իսկ 19-րդ դարի վերջին-20-րդ դարի սկզբին՝ տաճարի արեւմտյան մուտքի առջեւ մի զանգակատուն։ Այս հիմնական կառույցներից զատ, բակի կենտրոնում, 904 թվականին կառուցվել է ճոճվող հուշասյունը կամ Գավազանը՝ միակ կառույցը, որը բազմաթիվ երկրաշարժներից պահպանվել է անխաթար։ Այն ունի ութ մետր բարձրություն, որի ութանկյուն սյան գագաթին դրված է հայկական խաչ — խաչքար եւ նվիրված է Սուրբ Երրորդությանը։ Ճոճվող հուշասյունը կառուցվել է լծակի վրա հիմնված հատուկ տեխնիկայով, որը թույլ է տալիս, որ սյունը ճոճվի ցնցումների ժամանակ եւ այնուհետ կրկին վերադառնա իր սկզբնական դիրքին։ Սյունը նախագծվել է այնպես, որ ճոճվելու միջոցով ծառայի որպես տագնապի նախազգուշացման համակարգ՝ վանականներին զգուշացնելով զավթիչ բանակների մոտեցման վտանգի մասին։ 

14-րդ դարում հիմնական կառույցների հարավային, արևմտյան եւ հյուսիսային կողմերում կառուցվել են պարիսպները, բնակելի, օժանդակ եւ տնտեսական մի շարք շենքեր։ 18-րդ դարում շինարարական աշխատանքների արդյունք են առաջնորդարանը, վանականների խցերը, շտեմարանը, սեղանատունը, խոհանոցը, հացատունը, գինետունը, այլ կառույցներ։ 1970-ական թվականներից համալիրը վերականգնվում է։

Տաթեւի վանքի պարսպից հյուսիս-արեւելք կանգուն է վանքի ձիթհանը, որը կառուցել է Հովակիմ արքեպիսկոպոսը 18-րդ դարի վերջին։ Այն բաղկացած է չորս արտադրասենյակից, որոնց թվում են գմբեթածածկ կալատունը՝ բովման վառարանով ու թաղածածկ մամլման բաժինը։ Տաթեւի ձիթհանը Հայաստանի միջնադարյան նույնատիպ կառույցներից ամենալավ պահպանվածն է ու արժեքավորը։ Ձիթհանից արեւելք, ձորալանջի եզրին, 17-րդ դարում կառուցված վանքի բաղնիքի՝ երեք մասից բաղկացած թաղածածկ շենքն է։

Որոտանի ձորում գտնվում է Տաթեւի անապատը, որն ուշ միջնադարի արժեքավոր համալիրներից է։ Այն ռազմական նշանակություն է ունեցել 18-րդ դարում` Դավիթ Բեկի կազմակերպած ազատագրական պայքարի ժամանակ։ Տաթեւի վանքի զանգակատան ձայնը լսվել է 50 կիլոմետր շառավղով։

Պարսպից դուրս՝ արևմտյան կողմում, 2001 թվականին կանգնեցվել է Գարեգին Նժդեհի կիսանդրին՝ ի հիշատակ այն պատմական իրադարձության, որ Տաթեւը 1919–1921 թվականներին եղել է Լեռնահայաստանի կառավարության նստավայրը:

Տաթեւի վանքից արեևւմուտք, Որոտանի վտակի վրա, դեպի Տանձատափ տանող ճանապարհին կանգուն է միաթռիչք, 7,2 մետր երկարության, գլանաձեւ թաղով կամուրջը , որը, ըստ արեւմտյան ճակատի արձանագրության, կառուցվել է 1672 թվականին։ Գյուղի հարավային եզրին աղբյուրի շենքն է, որը կառուցել է Հովհաննես վարդապետը 1745 թվականին։ Տաթեւ գյուղի կենտրոնական մասում կանգուն է սուրբ Մինաս եկեղեցին, որը կառուցել է Ներսես վարդապետը, 1646 թվականին։

Այսօր էլ Տաթեւը վեհորեն կանգնած է հայ ժողովրդի նենգ ու դարավոր ոսոխների, նորօրյա նվաճողների չար նպատակներին դեմ հանդիման՝ որպես հայկականության խոսուն վկա ու անպարտելի առասպելական հերոս։ Նրա սրբազան շունչը մենք զգում ենք մեր սրտերում՝ բռնկվելով ոգեղեն հզոր ալիքով։ Ու այդ ոգեւորությամբ էլ Տաթեւից ուղղություն ենք վերցնում դեպի Խուստուփ լեռան գագաթ, դեպի Սյունյաց արծիվների անառիկ բույն, դեպի Գարեգին Նժդեհի սրբացած շիրիմ։

Խոսրով Խլղաթյան