/Քնարաէպիկական պոեմ/
1943 թվականին Թավրիզում հրավիրված խնջույքի սեղանի շուրջ անգլիացի սպան, հաշվի առնելով հայ ականավոր ֆիդայի Մորուք Կարոյի հալածանքը սովետական կառավարության ու չեկիստների կողմից, հայտնում ու պարծենում է, թե ինքն իր ձեռքով է Աղջակումայի ավազուտներում գնդակահարել հայ բոլշեւիկ, Բաքվի 26 կոմիսարների ղեկավար Ստեփան Շահումյանին։ Բոլոր սեղանակիցներին թվում է, թե Մորուք Կարոն, այդ նորությունը լսելով, տեղից վեր կցատկի ու խանդավառված կհամբուրի անգլիացի սպայի ճակատը։
Սակայն, ի զարմանս ու ի սարսափ նրանց, Մորուքը գրպանից հանում է ատրճանակը եւ ցրիվ տալիս նրա գանգը՝ գոչելով․
-Ի՞նչ, դու իմ հայի՞ն ես գնդակահարել։
1
Մորուք Կարոյի մտքերն են թռչում
Սասունից Թալին, Ահագչից Թավրիզ,
Հերթով, մեկառմեկ աչքին պատկերվում
Կռիվներն ահեղ, ընկերներն հերոս։
Կենաց կենացի վրա են խմում
Իր սեղանակից ընկերներն ինգլիզ,
Հզոր ֆիդայի Զնգլիկ Պետոն,
Իշխաններ պարսից՝ սիրով, հոտընկայս։
Սեղանն առատ է, ու գինին էլ՝ թունդ,
Նոր զրույցներ են ամեն կենացին
Ծնվում, ծավալվում՝ աշխույժ, սրտամոտ,
Եվ հին հուշերն են ոգի, կյանք առնում․․․
Կարոն չի խոսում, չի լսում անգամ,
Հիշում է միայն իր կյանքը թափառ,
Գոյամարտերի արյունոտ ճամփան,
Հայրենի հողի կարոտը հզոր․․․
Գելիգուզանի սարերն է հիշում,
Նրանց լանջերի հոտերն արածող,
Իրենց տուն տանող քարքարոտ ճամփան,
Ու մոր ձեռքերը՝ խմոր գրտնկող։
Աղբյուր Սերոբի հայացքն է հիշում,
Հրայր Դժոխքի խոսքերն իմաստուն,
Գեւորգ Չաուշի ձայնը առնական
Ու Անդրանիկի խոյանքը վսեմ․․․
Սասունցիների կռիվն է հուժկու
Արթնացած հոգին մեկեն փոթորկվում,
Լուռ ըմպում է նա գավաթը գինու,
Ձեռքը տրոփող քունքին մոտ տանում։
Մշուշի միջից տեսնում է իրեն
Ձորապռնկի դիրքում կռվելիս,
Ամեն զարկի հետ անվրեպ խոցում,
Ենիչարներին մահի է տալիս։
Հրանոթների որոտի ներքո
Արկերն են հայոց դիրքերին պայթում։
Դիմակայում են մինչեւ երեկո
Թուրք ենիչերուն, քրդի խուժանին։
Երակների մեջ վրեժն է եռում,
Ցնցում վիրավոր հողը հայրենի։
Փոշին նստել է քրտնած ճակատին,
Անհագ ծարավն է կոկորդը խեղդում։
Բայց ինքնամոռաց կրակում է նա,
Ոսոխի ջարդից նոր ավյուն առնում։
Ցեխոտ, ճղճղված հագուստի վրա
Բաց վերքից արյան շիթն էր ներծծվում․․․․
Ջուր հասցրեց իրեն խիզախ հայուհին
Ու վիրակապեց վերքը արնածոր։
Խարսի կռվի մեջ ու Արվառինջի
Սարսափ էր թափում թշնամու գլխին,,
Թիկունքը պահում Գեւորգ Չաուշի,
Արյունն աչքն առած՝ ոսոխին ջնջում։
Եվ խիզախ էր նա, եւ՛ անխոցելի՝
Այդ ու անհամար այլ կռիվներում։
Մարտնչում էր միշտ հպարտ, առնացի,
Հայ դահիճներից վրեժն իր առնում։
2
Ավելի խորն է Կարոն ընկղմվում
Գինարբուքի մեջ, ծովերում հուշի,
Բաժակ առ բաժակ ցամաք դատարկում,
Ու քիչ է մնում՝ քար սիրտը պայթի․․․
Հրաշք էր Սասնո աշխարհը վայրի՝
Իր արագահոս գետերով շաչուն,
Գըլգըլի, հացի արտերով հուռթի,
Պաղ աղբյուրներով՝ ջինջ ու կարկաչուն,
Դեղին բույլերով գնարբուկների,
Վառվռուն գույնով յոթ աղբոր արյան։
Օրը բացվում էր երգով գեղջուկի,
Աստվածապաշտ տատի աղոթքով,
Ինքը նախիրն էր տանում արոտի,
Հայրն հողն էր վարում եզ ու արորով։
Ամեն քար ու թուփ պաշտելի էին
Սուրբ Մարաթուկի հավատի նման,
Մեղրից էլ անուշ գազպե-մանանան
Երկնքից թափվող պարգեւ էր մարդուն։
Սակայն դրախտի այդ չնքաղ հովտին
Մի արյունարբու Վիշապ էր տիրել,
Ծանրորեն նստել հողի տաք շնչին
Եվ օդն էր պղծում հոգով թունավոր․․․
Թուրք ու քրդերը՝ ագահ, արնախում,
Գայլերի նման գիշատում էին,
Թալանում, ջնջում ամեն շեն ու տուն,
Հայի արյունով սնվում, հագենում․․․
Վարժարանի մեջ հայրենի գյուղի
Մայրենի լեզվի դասերն էր սերտում,
Տեւական երթը հայոց պատմության,
Ու խոսքն Աստծու, գիրը Նարեկի։
Հոգին լցվում էր ազգասիրությամբ,
Ու ազատության երազանքներով,
Խոր ատելությամբ՝ ոսոխի հանդեպ՝
Իրենց անդադրում ոճիր-նախճիրով։
Ֆիդայիների մասին էր լսում,
Որ պատմում էին գաղտնի շշուկով,
Նրանց կյանքերի համար աղոթում
Ամեն մի տանը, վանքում, մատուռում։
Եվ ինքն էլ ուխտեց դառնալ ֆիդայի,
Հավիտյան փարվել փրկարար զենքին,
Զինվորը լինել Գեւորգ Չաուշի,
Քարը անել բարձ իր հոգնած գլխին։
Ու դեռ պատանի՝ նա երդում կերավ
Ավետարանի ու սրի վրա,
Առաջին գնդակն արձակեց սիրով
Նենգ ոսոխների շարքերի վրա․․․
Հարձակվում էին մթին գիշերով,
Հարամիների որջերը ջնջում,
Չարիքի դիմաց հատու հարվածով,
Դիցական զարկով վրեժը առնում։
Երազում էր նա Ազատ Հայաստան՝
Թուրքից, չերքեզից, քրդից, սուլթանից։
Եվ այդ սրբազան երազի ճամփին
Կամքը անկոտրում, անսասան մնաց։
3
Տարիներ երկար իր տունը սարն էր,
Անկողինը՝ լոկ գետինը չորուկ,
Մեջքը գրկողը փամփշտակալն էր,
Կերածը՝ չորթան կամ մի բուռ կորեկ։
Նրա անունը սարսափ էր թափել
Ավազակների անսանձ կրքերին,
Անվեհեր ուժով ոտքի էր հանել
Նործիլ, նորընծա ֆիդայիներին։
Քիչ էին թվով, սակայն ահարկու,
Մի բանակ էին անընկճելի,
Որ սիրում էին, պաշտում մեկմեկու
Ու սերունդն էին Դյուցազունների։
Գալշո Մանուկը, քչախոս Գալեն,
Պողոսը Սեյտո, Մակարը հսկա,
Փեթարա Իսրոն ու կտրիճ Ախոն,
Շենիկի Մանուկն ու Իսոն Գոմսա,
Առյուծ Ավագը, Փալաբեղ Կարոն,
Հրայր Դժոխքը, հսկա Մախլուտոն,
Սերոբը Աղբյուր, Անդրանիկ Փաշան
Մենակ կամ խմբով բյուր ասկյարների
Դեմ էին ելնում, խիզախ մարտ մղում․․․
Գեւորգը զարկվեց Սոլուխի կռվում,
Մակարն սպանվեց քրդերի ձեռամբ,
Բայց կռիվն իրենց եղավ անզիջում,
Ու արյան գետեր հոսեցին անափ։
․․․Մի օր էլ եկավ վարդապետ Հեսուն՝
Մշո հոգեւոր առաջնորդը քաջ,
Ասաց, որ պետք է լեռներից իջնեն,
Տները գնան, վերցնեն բահ ու մաճ,
Իրենց ունեցած զենքերը հանձնեն,
Ստանան ներում օրենքի առաջ,
Ապահով խաղաղ, վարուցանք անեն
Վերից հռչակված եղբայրության մեջ։
-Հուրիաթ է արդեն, կռվելն անիմաստ,-
Հեսուն շատ երկար, համառ համոզեց,-
Արդեն եղբայր ենք թուրքի, քրդի հետ,
Ամեն պատերազմ անցյալում մնաց․․․
Նայեց իր զենքին ու սիրտը փլվեց
Հեղեղից քշված պատնեշի նման։
Ի՞նչ են անելու կտրիճներն առյուծ
Առանց զենք-զրահ, փամփուշտ, հրացան
Գայլ ու գազանի աշխարհում այս պիղծ,
Թուրք ու քրդի հետ՝ նենգ ու դրուժան,
Երբ ցանկանում են միշտ ազատաբաղձ
Հայ ոգին ջնջել իր իսկ տան շեմին․․․
Ըմբոստ խոսքերով դիմադարձ եղան
Գալշո Մանուկը, Ախոն ու Չոլոն։
Ինքն էլ միացավ նրանց պայքարին
Ու գյուղ չդարձավ, մնաց լեռներում։
Խոսրով Խլղաթյան 
/շարունակելի/