Մեր մեքենան մայրամուտի վառվռուն շողերի ներքո շարունակում է իր ընթացքը Եղեգիսի կիրճով դեպի արեւելք, ասֆալտապատ ճանապարհով։ Եղեգիս գյուղից քիչ հեռվում Թաթուլը ցույց է տալիս Հոստուն գյուղետի ավերակները, որոնք ավելի ուշադիր զննելու նպատակով կանգառ անելու ժամանակ չունենք։ Կանգառ անելու ժամանակ չունենք նաեւ հռչակավոր Հերմոնավանքի մոտով անցնելիս։
-Եղեգիսի կիրճում ամեն քայլափոխի կարող ես դեմ առնել մեկը մյուսից գեղեցիկ ու անկրկնելի պատմաճարտարապետական մի հուշարձանի,-ասում է Թաթուլը,- ու դրանք այնքան շատ են, որ մարդուն օրեր ու շաբաթներ հարկավոր կլինեն՝ յուրաքանչյուր հուշարձանի մոտ այց կատարելու ու պատկերացում կազմելու համար։
Ավելի առաջ գնալով՝ մենք հայտնվում ենք լեռնաշխարհի ավելի ընդարձակ շառավղում, ուր ավելի բարձր են լսվում լեռներից սրընթաց իջնող ջրերի գոչյունները։ Արեւելյան ուղղության ճանապարհը քիչ-քիչ թեքվում է դեպի հյուսիս ու ավարտվում մի բլրի մոտ, որի վրա բարձրանում է Արատեսի վանք ասված հրաշակոթողը՝ կիսավեր վանական համալիրի տեսքով։
Մայրամուտի մարմրող ցոլքերի ներքո Արատեսը մեր աչքերին գծագրվում է վեհափառ տաճարի տեսքով, ճարտարապետական շքեղագույն փայլով, մարդկային մտքի խորաթափանցությամբ ու գեղագիտական անմրցելի ճաշակով։ Անհուն կարոտով ու սիրով, հուզմունքով ու որդիաբար ուզում ես փարվել ամեն մի սյան, կամարի, քանդակազարդ քարի, որմերով մեկ տարածվող արձանագրությունների, ուզում ես կարդալ անցած դարերի դասերը, որ հայատառ գրերով դաջված են քարակուռ պատերին, խաչքարերին ու տապանաքարերին, վերծանել ու ըմբռնել տապանաքարերի վրա քանդակված կենցաղային պատկերները, ազգիդ ստեղծագործ, կուռ ու մարտնչող ոգին, որ կարողացել է կենաց-մահու կռիվ տալ թե՛ բնական, թե՛ քաղաքական աղետների դեմ։
Այո, Եղեգիսի կիրճը եղել է ու կա՝ որպես հայության հազարամյակների բնօրրան, սակայն այստեղ տեւական ու դաժան ժամանակների ընթացքում թափանցել են պարսիկներ, արաբներ, կարակոյունլու եւ աղկոյունլու թուրքմենական ցեղեր, մոնղոլներ, վաչկատուն այլ ցեղեր։ Եղել է եւ անողոք մի ժամանակ, երբ մեր հողի ու արյան ոխերիմ թշնամիներին հաջողվել է հայությանն ամբողջովին դուրս մղել Եղեգիսի կիրճից, այս սրբազան հայրենիքից, սակայն Արատեսն ու մյուս հրաշակոթողները, թեկուզ կիսավեր, կարողացել են դիմանալ եւ այդ սոսկալի փորձությանը։
Արատեսի վանական համալիրը փայլում է թե՛ դրսից, թե՛ ներսից, ու այս շքեղությունը խոսում է այն մասին, թե մեր հեռավոր նախնիներն ինչ նվիրումով, հավատով ու արվեստի վերջին ճիչով են կառուցել Աստծո տունը, թե ինչպես են արվեստին մաքուր հայկական դիմագիծ տվել։ Իսկ պատերով մեկ իջնող արձանագիր տողերը անջնջելի, անխորտակ, քարակոփ գրադարաններ են, որոնք բաց գրքի պես բաց երկնքի տակ պատմում են համայն աշխարհին, թե ովքեր են եղել այս երկրի իսկական տերերը, իշխաններն ու հոգեւորականները, թե որ ժողովուրդն է ձեւ ու իմաստ տվել ապառաժներին, կարծր քարերին, թե ինչ լեզվով են խոսում քարեղեն այս վկայագրերը։ Մեր բազմադարյան թշնամիները թե՛ երեկ, թե՛ այսօր ջանք չեն խնայել ու չեն խնայում՝ հայոց այս սրբազան հայրենիքն իրենցով անելու, իրենց մարդասպան ու մշակութասպան ոճրագործություններն արդարացնելու համար։ Այդ ոչինչ, որ իրենց տխրահռչակ գոյության հարյուրամյակների ընթացքում նրանք այս հողի վրա որեւէ կոթող չեն թողել։ Փոխարենը զբաղված են եղել միայն հայկականության հետքերը ջնջելով, որը, բարեբախտաբար, մինչեւ վերջ ավարտի հասցնել չեն կարողացել։
Արատեսի վանքի մասին ընդարձակ ուսումնասիրություն է թողել ականավոր հայագետ, վիմագրագետ Սեդրակ Բարխուդարյանը իր «Դիվան հայ վիմագրության» կոթողային աշխատության մեջ։
«Հնում Արատեսը եղել է վանքին կից մի փոքրիկ գյուղ, ընդամենը 6 հարկի չափով։ Վանքը բաղկացած է իրար կից 4 մեծ եւ 5 փոքր շենքերից, դրանցից 8-ը կանգնած են նույն ուղղության վրա՝ հյուսիսից հարավ, իսկ մեկը կից է դրանց արեւմուտքից։ 
Վանքի եկեղեցիներն արձանագրությունների մեջ կոչված են Սուրբ Սիոն, Սուրբ Կարապետ, Սուրբ Աստվածածին։ Շինարարական արձանագրությունների բացակայության պատճառով հնարավոր չէ որոշել շենքերի կառուցման ճիշտ թվականը։ Վանքի շինությունը սկսվել է հյուսիսից։ Կենտրոնում մի թաղածածկ եկեղեցի է, որին հյուսիսց կցվել են երկու եւ հարավից՝ երեք մատուռներ։ Շենքերի առաջին խումբը կառուցվել է հավանաբար 7-րդ դարում ու կոչվել Սուրբ Սիոն։ Երկրորդ հերթին պետք է շինված լինի ամենահարավային գմբեթավոր եկեղեցին, հավանաբար 10-րդ դարում։ Վերջինիս հյուսիսային պատն իր արեւելյան ծայրով միանալով 3 կից մատուռների պատին, նրանց առջև ստացվում է բաց տարածություն, 3 կողմից եզերված շինություններով։ Այդ անպատշաճությունը վերացնելու նպատակով նախորդ շենքերին կցել են որմնամույթեր եւ միայն արեւմտյան նոր պատ շինելով՝ երեք մատուռների առջեւ եղած բաց տարածությունը վերածել են քառակուսի հատակագծով գավթի։ Հավանական ենք համարում, որ այդ եկեղեցին կոչվել է Սուրբ Կարապետ, իսկ գմբեթավորը՝ Սուրբ Աստվածածին․․․
Բարեբախտաբար, գավթի շինության ոչ միայն ստույգ թվականն է հայտնի, այլ նաեւ վարդապետ-ճարտարապետի անունը։ Քաջբերունին իր ժամանակին շենքի վերին մասից ընկած կամարի մի բեկորի վրա կարդացել է Սիրանես անունը պարունակող մի հիշատակագրություն, որն այժմ կորած է։ Մենք պարզել ենք, որ Սիրանեսը Տարսայիճ Օրբելյանի օրոք նրա «դրան» ճարտարապետն է եղել, նրա պատվերով կառուցել է նաեւ Սմբատ իշխանի տապանատունը Նորավանքում։ Վանքի վրա աշխատած երկրորդ ճարտարապետին համարում ենք Գրիգորիկին, որի անունը փորագրված է մույթի խոյակի վրա։ 
Արատեսի վանքը հատուկ նշանակություն է ունեցել 13-րդ դարի վերջերին, պատմագիր Ստեփանոս Օրբելյանի եպիսկոպոսության ժամանակ։ Հեղինակավոր, եռանդուն ու հարուստ պատմագիրն, իր գավազանի տակ համախմբելով Սյունյաց պառակտված թեմը, Վայոց Ձորի Նորավանքը դարձնում է իր նստավայրը։ Նորավանքը գտնվում է մի անձուկ ձորի մեջ, ուր ամռանը հեղձուցիչ տապ է լինում։ Իր միաբանների վիճակը թեթեւացնելու համար իշխանազուն եպիսկոպոսը որոշում է Արատեսի վանքը դարձնել եպիսկոպոսական ամառանոց, քանի որ այն գտնվում է բարձրանիստ եւ ընդարձակ հովտում, շրջապատված սառնորակ աղբյուրներով։ Այդ նպատակի համար ոչ միայն բարեկարգվում է վանքը, այլեւ եպիսկոպոսն իր հայրենական կալվածներից նրան նվիրում է Գեղարքունիք գավառի 8 գյուղ։ Երկրորդ արձանագրության համաձայն՝ Արատեսի վանքը հաստատվում է որպես Նորավանքի սեփականություն, եւ վերջինիս վրա է դրվում վանքի պայծառության եւ շենության հոգսը։
Արատեսի վանքի շրջապատում եղել է մեծ գերեզմանատուն, ուր այժմ մի քանի խաչքարեր ու տապանաքարեր են մնացել միայն։ Իսկ գյուղի հարավում՝ ձորամիջին, լերկ եւ պատանման ժայռերի վրա քանդակված են բազմաթիվ խաչեր, որոնցից մի քանիսի տակ կան հիշատակություններ։ Արատեսի վանքից եւ շրջապատից ժողովածուում ափոփել ենք 36 արձանագրություն, որոնցից ամենահինը գրվել է 967 թվականին, նորը՝ 1713 թվականին»,-գրում է Բարխուդարյանը։
Արատեսի վանքում 1303 թվականին գրիչ Խաչատուր Երզնկացին Ստեփանոս արքեպիսկոպոս Օրբելյանի պատվերով ընդօրինակել է Գրիգոր Նյուսացու «Մեկնութիւն ժողովողին» աշխատությունը։
Վանքին 1073 թվականին ոմն Արտավազդ նվիրել է Եղեգիսի այգին եւ կալվածքներ։ 1220 թվականին իշխան Վասակ Խաղբակյանը Արատեսի վանքի պատին արձանագրել է Վայոց Ձորի ամրոցների ազատագրման փաստը․
« Ի ԹԱԳԱՎՈՐՈՒԹԵԱՆ ՎՐԱՑ ԼԱՇԱՅԻՆ ԵՎ ԱՇԽԱՐՀԱԿԱԼՈՒԹՅԱՆ ԻՎԱՆԵ ԱԹԱԲԵԿԻՆ ԵՍ ՎԱՍԱԿ ՈՐԴԻ ԽԱՂԲԱԿԱ ԿՈՂՄՆԱՊԱՀ ԳԱՌՆՈՑ ՄԻՆՉԵՒ Ի ԲԱՐԳՈՒՇԱՏ ԵՏ ԱՌԻ ԶԱՄՐՈՑԱՆԻՍ ԵՂԵԳԵԱՑ ՁՈՐՈՅՍ ԱՒԳՆՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՍՏԾՈՅ Ի ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵՐ ՍԱՐԳՍԻ․․․»։
Վանքի պատերից մեկի վրա պահպանված արձանագրությունն էլ փաստում է Գեղարքունիք գավառի 8 գյուղերը Արատեսի վանքին նվիրելու մասին։ «ԿԱՄԱՎ ԿԱՐՈՂ ՀԶՈՐԻՆ ԱՍՏԾՈ ԵՍ ՏԵՐ ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՈՐԴԻ ՄԵԾ ԵՒ ԲԱՐԵՊԱՇՏ ԻՇԽԱՆԱՑ ԻՇԽԱՆ ՏԱՐՍԱՅԻՃԻՆ ԵՏՈՒ ՍՈՒՐԲ ՍԻՈՆԻՍ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾՆԻՍ ՈՒ ՍՈՒՐԲ ԿԱՐԱՊԵՏԻՍ Ի ՄԵՐ ՍԵՓԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԵՆԻ ԳԵՂԱՐՔՈՒՆՈՅ ԶԳԵՂՆ ՎԱՆԷՎԱՆ ԶԿԻՏԱՆՈՑՆ ԶՓԱՌԱԿՈՒՆԻՔ ՄՇՊԼԱՇԵՆ ՇԻԿԱՅԿԱՐԲՆ ԽՈՒԼԻՆԱԿՆ ՔՈԹԱՐԱՆՑ ԶԴԱՐՊԱՆՏՆ ԶԻ ՄԻ ՈՔ ԻՇԽԵՍՑԵ ԽԱՎԱՐԵԼ ԿԱՄ ԽԱՓԱՆԵԼ Ի ՄԵՐՈՑ ԿԱՄ ՕՏԱՐԱՑ ԶԻ ՄԻ ՊԱՏԻԺՍ ԿՐԵՍՑԵ»։
Այս արձանագրությամբ հրաշքով պահպանվել են Գեղարքունիք գավառի այն բնակավայրերի անունները, որոնք լքվել կամ ամայացել են դարեր առաջ, սակայն դրանց ավերակները պահպանվում են։ Դրանք են՝ Փառականք, վանէվան, Կթանոց, Մշպլաշեն, Շիկակարբն, Խուլինակն, Քոթարանց, ու Դարբանտ գյուղերը։ Դժվար չէ եզրակացնել, որ այդ բնակավայրերը տեղաբաշխված են եղել Արատեսից դեպի հյուսիս ընկած լեռնաշղթայի հակառակ կողմում, ներկայիս Արծվանիստ, Ծովինար, Վարդենիկ գյուղերի վարչական տարածքներում։ Մեր այցելության պահին այստեղ նկատեցինք նաեւ դպրոցականների, ովքեր իրենց ուսուցիչների հետ եկել էին Արատես՝ պատմության ու հայրենագիտության բաց դաս առնելու նպատակով։
Ուրախալի է, որ այսօր պետական հովանավորությամբ վերականգնվում կամ վերականգնման ծրագրերում ընդգրկվում են մեր ժողովրդի կերպարը պանծացնող բազմաթիվ պատմաճարտարապետական հուշարձաններ, ու հույս ունեմ, որ մի գեղեցիկ օր էլ իր պատմաճարտարապետական վեհաշուք տեսքի մեջ կտեսնենք Արատեսի վանքը։
Տուն ենք վերադառնում հոգով ու մտքով հարստացած, հայրենագիտության ու հայրենաճանաչողության մասին տպավորիչ, անմոռանալի դաս առած։
Իսկ Արատեսի վանքը կարծես ասում է համայն հայությանը՝ արի՛, տե՛ս իմ հրաշակերտ պատկերը նույնքան գեղատեսիլ բնության մեջ ու էլ ավելի հայացիր։
Խոսրով Խլղաթյան