Գեղարքունիքի մարզի Գավառ համայնքի Ծաղկաշեն գյուղը փռված է Գեղամա լեռնավահանի արեւելյան սարավանդում, Գավառ քաղաքից մոտ 6 կիլոմետր հարավ-արեւմուտք, ծովի մակարդակից 2120-2180 մետր բարձրության վրա։
Այստեղ ամառը մեղմ ու հով է, ձմեռը՝ խստաշունչ, ձնառատ ու տեւական։ Հրաշագեղ բնությամբ աչքի ընկնող այս վայրում շատ երեւելի է նաեւ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, որը համարվում է 9-10-րդ դարերի կառույց։ Քառանավ այս եկեղեցու ճարտարապետական արտաքին տեսքը կարելի է Գեղարքունիքի մարզում այդ ժամանակներում կառուցված եկեղեցիների մեջ բացառիկներից մեկը համարել, քանի որ այն կառուցված է ոչ թե սրբատաշ, այլ անմշակ, ճեղքված քարերով, ինչն առանձնակի շուք է տալիս կառույցին ու հիմնականում պահպանված է մնացել ավելի քան հազար տարվա ընթացքում։
Շքեղ են նաեւ եկեղեցու խորանի բեմի ճակատային մասում ագուցված հսկայան խաչքարը, որը փոխարինում է մի ամբողջ պատի ու իր ոճով նմանվում է 16-րդ դարում կերտված խաչքարերին, ինչպես նաեւ՝ բակի մի շարք խաչքարերն ու խաչքարաբեկորները, որոնք իրենց ոճով նման են 9-10-րդ դարերի խաչքարերին։
Ծաղկաշենի սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, այո, զբոսաշրջային տեսանկյունից համարվում է այս գյուղի հիմնական այցեքարտը, ու զբոսաշրջիկներն առաջինը հրապուրվում են վեհաշուք այս կառույցով՝ շատ դեպքերում երկրորդելով մյուս հնավայրերն ու հուշարձանները, որոնք գտնվում են գյուղի հյուսիսում, հենց նույն եկեղեցու դիմաց, մի քանի հարյուր մետր հեռվում ընդամենը։
Ծաղկաշենի հյուսիսային կողմը երիզող ժայռախմբերի ներքո էլ տարածվում են այդ հնավայրերը, որոնցից մեկը «Թուխ Մանուկ» սրբավայրն է, մյուս երկուսը՝ «Համբոյի ճգնավոր» և «Աբրոյի ճգնավոր» կոչվող սրբատեղիները։
Առաջին հայացքից ամայի թվացող այս վայրում, սակայն, հոգեւոր հզոր գանձեր կան թաքնված, որոնք անծանոթ մարդու աչքին դժվար թե այդչափ նկատելի լինեն։
Թե ինչու են սրանք կոչվում սրբատեղիներ, այդ մասին անխոս կվկայեն այն հոյակերտ խաչքարերը, որոնք կերտվել են 9-14-րդ դարերի ընթացքում ու հրաշքով պահպանվել մինչ այժմ։
Ժամանակի սղության պատճառով մենք հասցրինք ծանոթանալ միայն «Համբոյի ճգնավոր» սրբավայրին ու նրա շրջակայքի քարանձավային բնակարաններին, որոնք պարզապես ապշեցուցիչ էին, անասելի տպավորող։
Թե ինչու է այս վայրը ստացել «Համբոյի ճգնավոր» անունը, տեղացի Գառնի Սարգսյանը բացատրում է այսպես․ անցած դարի ընթացքում այդ վայրում ապրել է Համբարձում անունով մարդ, ով հետո բնակության է տեղափոխվել մայրաքաղաք կամ Արարատյան դաշտ։
«Համբոյի ճգնավորը» մի տարածք է, որտեղ մարդն ակամայից առնչվում է պատմական զանազան դարաշրջաններին՝ հեռավոր նախնադարից մինչ նորագույն ժամանակները, մարդկային կյանքի բարդ ընթացքին, մարդու կողմից ստեղծված արվեստի գլուխգործոցներին։
Ապշեցուցիչ է «Համբոյի ճգնավոր» սրբավայրի մի քանի մետր քառակուսի զբաղեցնող տարածքը, որտեղ, հսկա ժայռի երկու կողերում պահպանված կիսավեր շինության մեջ հանգրվանել են երեք հոյակերտ խաչքար, նույնքան խաչքարաբեկոր ու մի կոթող, որը, անխոս, կերտվել է քրիստոնեական մշակույթից առաջ, ամենայն հավանականությամբ հեթանոսական դարաշրջանում։
Կլորավուն կոթողի վերին հատվածում պատկերված է արեւի սկավառակը, իսկ գլխին շրջանաձեւ փոս է արված, որտեղ, ամենայն հավանականությամբ, հագել է այդ կոթողի մեկ այլ տարր։ Սրա մեջ անվարան կարելի է նկատել արեւապաշտության գաղափարը։
Խաչքարերից երեքը, որոնք ունեն կես մետրից ավելի բարձրություն , համարվում են իններոդ դարի կերտվածքներ, իսկ կարմիր տուֆի վրա կերտված խաչքարաբեկորները իրենց ոճով նման են 12-րդ դարում կերտված խաչքարերին։ Խաչքարագետ Սեւակ Արեւշատյանի պնդմամբ՝ այդ դարաշրջանում պատրաստված նման ոճի խաչքարերն անսովոր են Գավառի տարածաշրջանի մշակույթին, քանի որ չունեն լայն տարածվածություն։ Հավանաբար, դրանք կամ բերվել են այլ տեղանքից, կամ խաչքարագործ վարպետն է եղել այլ ոճի կրող, այլ տեղանքի մարդ։
Իսկ առավել ապշեցուցիչը նույն հսկա ժայռի վրա քանդակված երեք մեծ ու մի քանի փոքր չափերի խաչերն են՝ անջինջ ու դարերում շնչող ժայռախաչերը։
Այս հրաշքից քիչ հեռու մեր դեմ բացվում է մեկ այլ հրաշք՝ քարանձավային բնակարաննների համալիրը։ Ժայռերի խոռոչում մարդիկ բնակարան են ստեղծել անհիշելի ժամանակներից՝ բաց տեղերը փակելով քարերի շարվածքով։ Ընդ որում, հստակ երեւոմ են ինչպես հնագույն, այնպես էլ նորագույն պատերի հետքերը։ Քարանձավային բնակարաններից մեկի վրա դուռ կա տեղադրած, ներսում հին կահույք կա, իսկ վառարանի ծխնելույզը դուրս է հանված փոքրիկ լուսամուտից։ Սա խոսում է այն մասին, որ, եթե ոչ այժմ, ապա ոչ վաղ անցյալում էլ մարդիկ ձմռան դաժան եղանակի կամ ամռան տապի ժամերին ապավինել են քարանձավների հուսալիությանը։
Քարանձավային այս բնակատեղիից միք անի տասնյակ մետր ներքեւ Գելիձոր գետն է հոսում, որը ջրի անսպառ պաշար է ծառայել բնակիչների համար, իսկ շրջակայքում անսահմանափակ արոտներն ու դաշտերն են, որոնք հիանալի միջոց են եղել հողագործության ու անասնապահության համար։
Խորհրդավոր այս վայրի արժեքներին ինձ բախտ վիճակվեց ծանոթանալ հնասեր Թաթուլ Տոնոյանի շնորհիվ, ում հետ ծրագրում ենք առաջիկա օրերին մանրակրկիտ ուսումնասիրություն անցկացնել նաեւ Ծաղկաշենի մյուս հնավայրերում։
Խոսրով Խլղաթյան