Գեղարքունիքի մարզի Վարդենիս համայնքի Կարճաղբյուր գյուղը գտնվում է Սեւանա լճի հարավային ափին, Վարդենիսի լեռնաշթայի հյուսիսային ստորոտում։ Այն Հայաստան աշխարհի ամենահնագույն բնակավայրերից մեկն է, որի պատմությունը գալիս է հեռավոր հազարամյակների խորքից։ Այդ են վկայում գյուղի տարածքում պահպանված հնագույն դամբարանները, բնակատեղիները, կիկլոպյան «Քարե դուռ» ամրոցը՝ քարե դուռ ունեցող երկու մատուռներով, մի քանի մշակութային շերտ կրող բնակավայրը, միջնադարյան խաչքարերն ու տապանաքարերը։
Հարավից Կարճաղբյուրը սահմանակից է Վարդենիսի լեռնաշղթային, հյուսիսից՝ Սեւանա լճին, արեւելքից՝ Ծովակ, արեւմուքից՝ Արծվանիստ գյուղերին։ Ավելորդ չէ նշել, որ այս երկու գյուղերն էլ ունեն պատմամշակութային հարուստ ժառանգություն, որոնք Կարճաղբյուրի հետ միասին կրում են գրեթե նույն պատմական ժամանակաշրջանների ու միջավայրի ազդեցությունը։
Բավական է ասել, որ Կարճաղբյուրից մի քանի կիլոմետր հեռավորությամբ գտնվող Ծովակում ու Արծվանիստի հարեւանությամբ գտնվող Ծովինարում են պահպանվել Ուրարտուի արքաներ Սարդուր Երկրորդի ու Ռուսա Առաջինի սեպագիր արձանագրությունները, որոնք փաստում են մինչուրարտական նվաճումներն այստեղ գոյություն ունեցող պետական միավորումների, բնակավայրերի տեղանունների, ու, անշուշտ, հոծ բնակչության մասին։
Մինչ բուն թեմային անցնելը կարեւոր եմ համարում համառոտ անդրադարձ կատարել Կարճաղբյուրի տարածքում գտնվող անտիկ դարաշրջանի հնավայրում նախորդ դարի երկրորդ կեսի ընթացքում կատարված հնագիտական պեղումների եւ հետազոտությունների արդյունքներին, որը ծավալուն հոդվածով ներկայացրել է ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող Ինեսա Կարապետյանը։
«Կարճաղբյուրի անտիկ բնակավայրը գտնվում է Սեւանի ավազանի հարավարեւելյան բարձրադիր ափի հրվանդանի հարթ մակերեսին։ Այստեղ պեղումներ են իրականացվել 1975-1991 թվականների ընթացքում։ Այն շրջապատված է եղել հզոր պարսպապատով, որը հյուսիսային թեւում ամրակայվել է քառանկյուն որմնահեցերով, իսկ արեւելյան եւ հարավային թեւերը կառուցվել են ուղիղ անկյուններով բեկված հատվածներով։ Բնակավայրի պեղումները բացահայտել են չորս հնագիտական շերտ՝ պարսպի հարավային թեւի հիմքերի տակ բացված սենյակի անկյունը, որը թվագրվում է մ․թ․ա 8-7-րդ դարերով, վաղ հայկական Երվանդյան բնակավայրը, որը թվագրվում է մ․թ․ա․ 6-4-րդ դարերով, Հելլենիստական-Արտաշեսյան բնակավայրը, որը թվագրվում է մ․թ․ա 3-1 դարերով եւ բնակավայրի լքվելուց հետո այստեղ կատարված թաղումները։ Բնակավայրի կառուցապատումը հիմնականում իրականացվել է Երվանդյան ժամանակաշրջանում՝ հորիզոնական հատակագծման սկզբունքով եւ տարածքի մաքսիմալ օգտագործմամբ։ Տարածքը պատերով բաժանվել է հատվածների, որոնք կառուցապատվել են բնակելի համալիրներով։ Դրանդ հիմքում եղել է սենյակներով շրջապատված կենտրոնական մեծ բակը՝ ներկայացնելով Հայկական լեռնաշխարհում առաջին հազարամյակի սկզբից մշակված բնակելի համալիրի հատակագծային սխեմայի ավանդական օգտագործումը։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանի շինարարությունն ընթացել է բնակավայրի բարենորոգմամբ եւ բնակելի տների ավելացմամբ, որը, չխախտելով բնակավայրի հատակագծային սխեմայի հիմնական գաղափարները, ունի հելլենիստական մշակույթին բնորոշ նորամուծություններ՝ էապես ձեւափոխվելով եւ կատարելագործվելով։ Այդ ամենը պայմանավորված էր Արտաշես Առաջինի իրականացրած բարեփոխումների արդյունքում նկատվող բնակչությաբն աճով»,-գրում է Ինեսա Կարապետյանը։
Սակայն այս ամենը հաջորդել է ընդամենը մեկ այլ մշակութային հզոր շերտերի, որոնք պահպանված են Կարճաղբյուր գյուղի հարավարեւելյան թեւի սարահարթին բարձրացող «Քարե դուռ» Կիկլոպյան ամրոցի տարածքում ու նրա շրջակայքում։
Այս ամրոցը տեսնողին պարզապես ցնցում է իր ընդգրկվածությամբ, գրաված անառիկ դիրքով, հսկայական քարերով շարված պարիսպների արտահայտիչ տեսքով, միջնաբերդի պարիսպներից դեպի հարավ ու արեւելք տարածվող շինությունների ավերակներով, իսկ ամենագլխավորը՝ երկու մատուռներով, որոնց դռները շատ հին ժամանակներում պատրաստվել են բազալտ քարից։
Անվանի հնագետ Սեդրակ Բարխուդարյանի վկայությամբ՝ իրար կից, կիսագետնափոր ու կիսաժայռափոր մատուռներից մեկը կոչվում է Սուրբ Աստվածածին, որը հնում եղել է սալքարերով ծածկված, եւ որի թափված մասերը հետագայում փոխարինվել են փայտյա գերաններով։ Պատերը եւս մասամբ կազմված են խաչքարերով, որոնցից մեկի վրա կա ԺԳ թվականը։ Մյուս մատուռը կոչվում է Սուրբ Սարգիս, որի հատակը սալածածկ է, իսկ քարե դուռը կոտրված եւ ընկած է տեղում։ Հարավային եւ արեւելյան պատերը կազմված են խաչքարերով , որոնցից մի քանիսը 10-րդ դարի են։ Մատուռների առաջ ընդարձակ բակ է, ուր մնում են մի քանի տապանաքարեր, որոնցից ամենահինը թվագրված է 1666 թվականով։ Շրջապատում, ընդարձակ տարածության վրա հնում եղել է գյուղ, որից այժմ տեղ-տեղ մնացել են տների եւ եկեղեցիների հիմնապատեր, գերեզմանոցների մնացորդներ եւ առանձնապես՝ տապանաքարեր եւ խաչքարեր։
Ամրոցի արեւմտյան կողքով հոսում է Մաքենիս գետը, որը եղել է ամրոցն ու շենը սնուցող ջրի հիմնական աղբյուրը։ Լեռնային լայնարձակ արոտներն ու ջրի ու ձկնաշխարհի հարուստ պաշարները եղել են այն նպաստավոր գործոնները, որոնք հազարամյակներ շարունակ մարդկանց պահել են այստեղ՝ ապրելու եւ արարելու համար։ Իսկ լեռնային դիրքերը շատ հարմար են եղել՝ ամրություններ կառուցելու եւ թշնամական ուժերից պաշտպանվելու համար։
Մատուռներն այժմ ծածկված են երկաթյա աշտարակաձեւ կառուցվածքով՝ այս բացառիկ կառույցները հետագա քայքայումից փրկելու ու պահպանելու նպատակով։ Իսկ քարե դուռը, որի վրա խաչ կա քանդակված, պարզապես ապշեցնում է իր բացառիկ կերտվածքով։ Անծանոթ, առաջին անգամ այստեղ ոտք դրած մարդը երբեք չի պատկերացնի, որ իր երեսին խաչ կրող այս քարի հետեւում պատից զատ այլ բան էլ կա՝ գետնափոր ու ժայռափոր թունելով դեպի մեկ այլ սրբարան տանող ուղի, որը գուցե թե նաեւ գաղտնուղու դեր է տարել իր ժամանակին։ Իսկ որպեսզի դա իմանաս, պետք է պարզապես մի թեթեւ հպվես քարին ու հրես դուռը, ու դեմդ կբացվի զարմանահրաշ տեսարանը։ Այն այնպես թեթեւ ու անձայն է բացվում, որ քեզ թվում է, թե գործ ունես ոչ թե սովորական դուռ բացելու, այլ մի կախարդական, արտասովոր երեւույթի հետ։ Ու, իրոք, սա մի դյութիչ, զարմանահրաշ աշխարհ է, որտեղ առանձնահատուկ կերպով է փայլատակել մարդկային միտքը՝ այնպիսի ձեւ ու դեր տալ քարին, որ նրա ծանրությունը չափազանց թեթեւ դառնա մարդկային ձեռքերի մեջ, իսկ ամրությունը մնա դարերում անխախտ ու հավերժական։
Երկրորդ քարե դուռը գտնվում է մատուռի ներսում, քանի որ ժամանակին ընդամենը ջարդվել-պոկվել է իր ծխնիներից։ Մատուռների կառուցվածքը եւ ծածկը շրջանաձեւ է եղել։
Ահա թե ինչ է պատմում քարե դռան մասին Կարճաղբյուրի միջնակարգ դպրոցի տնօրեն Նունե Ավետիսյանը։
-Նկատե՞լ եք, թե ինչու է քարե դուռը գլխիվայր շուռ տված վիճակում դրված։ Այսինքն՝ խաչի թեւերի մասը պետք է լիներ վերեւում, բայց ներքեւում է ընկած։ Ավանդազրույցն ասում է, որ հարեւան գյուղից մի հսկա մարդ փորձել է այդ դուռը շալակով տանել ու տեղադրել իրենց գյուղի մատուռի վրա։ Նա տեղահան արել է դուռը, մարդկանց օգնությամբ այն դրել իր մեջքին ու կռացած վիճակում քայլել մինչեւ իրենց գյուղ։ Իսկ երբ մարդիկ փորձել են նրա շալակից ցած բերել քարե դուռը, այն մագնիսիսի պես կպել-մնացել է այդ մարդու մարմնին, ոչ մի ուժով այն չեն կարողացել պոկել։ Ստիպված այդ աժդահան քարե դուռը նորից հետ է բերել, դրել իր տեղը, սակայն՝ շուռ տված կողմից։
Ինչ խոսք, հետաքրքիր ու գեղեցիկ առասպել է։
Ինչպես ազդարարում է ամրոցի արեւմտյան հատվածում տեղադրված ցուցանակը, ամրոցը կառուցվել է մեր թվարկությունից առաջ երկիրորդ հազարամյակում, վաղ երկաթի դարում, իսկ ամրոցի տարածքում հայտնաբերվել է խաչքարի վերածված Արտաշեսյան սահմանասյուն։ Իսկ այս ամենը ենթադրել են տալիս, որ այս մատուռները, նրանց ճարտարապետությունը գալիս են շատ ավելի հեռվից, քան կարող էին լինել Հայաստանում քրիստոնեության ընդունելուց հետո։
Այնպես որ, այս սրբավայրը հիմնվել ու գործել է անհիշելի ժամանակներից՝ իր վրա կրելով հազարամյակների մշակույթն ու պատմությունը։
Ամրոցի բարձունքներից, բոլոր կողմերից, ցերեկվա բոլոր ժամերին բացվում են հիասքանչ բնապատկերները․ հարավից Վարդենիսի բարձրաբերձ լեռնաշղթան է, հյուսիսից՝ Սեւանա լիճը՝ Սեւանի ու Արեգունու լեռնաղթաների համայնապատկերով, արեւմուտքից՝ Գեղամա լեռնավահանը՝ հարթության վրա փռված բնակավայրերով, իսկ արեւելքում արեւելյան Սեւանի լեռներն են ու Վարդենիս համայնքի բնակավայրերը։
Կարճաղբյուրի «Քարե դուռ» ամրոցում ժամանակին հնագիտական հետազոտություն է կատարել անվանի հնագետ Գեդեոն Միքայելյանը։
«Կարճաղբյուր գյուղի հարավարեւելյան կողմի սարահարթում գտնվում են ավերված կիկլոպյան ամրոցի ավերակները։ Այդ շենը կոչվում է «Քարե դուռ» այն բանի համար, որ այդտեղ եղած քրիստոնեական երկու սրբավայրերի դռները շինված են հսկայական բազալտ քարից։
Ամրոցը գրավում է շուրջ 5 հեկտար տարածություն, որից ավելի քան 1 հեկտարը միջնաբերդին է բաժին ընկնում։ Ամրոցը եւ իր շրջակա շենը շրջապատված են երեք կողմից գահավեժ ցած իջնող, համարյա անմատչելի լանջերով, որոնց ներքեւում, շրջանցելով սարահարթը, հոսում է գետակը դեպի Սեւանա լիճ։
«Քարե դուռ» ամրոցը, կառուցված լինելով Վարդենիսի լեռնաշղթայի հյուսիսային սարահարթ լանջերից մեկի վրա, իր դիրքով ու բարձրությամբ իշխում է շրջապատում ընկած հարթ տարածությունների վրա։ Այնտեղից դիտվում է Սեւանի ողջ մակերեսը, այնպես, ինչպես Սեւան քաղաքի մոտի Մեծեփ ամրոցից։ Բացի դրանից, ամրոցից դեպի արեւելք շարունակվում են Վարդենիսի լեռնաշղայի լանջերը․ աստիճանաբար, սկզբից գնալով ներս՝ դեպի հարավ, հետո դուրս գալով հասնում են դեպի Ծովակ գյուղի մոտի ամրոցը, որը «Քարե դուռ» ամրոցի գծից որպես հրվանդան դուրս է եկել դեպի լիճը՝ կազմելով մի աղեղնաձեւ լեռնաշար, իր մեջ առնելով մի հսկայական արգավանդ հարթավայր, որը դարեր շարունակ կերակրել է իր մշակողին։
Ամրոցի միջնաբերդը կառուցված է սարահարթի առավել բարձր տեղամասում ու շրջապատված է մինչ այժմ պահպանված պարիսպներով։ Միջնաբերդն ունի կլոր ձեւ, հիշեցնում է Հերի դարի ամրոցը։ Դրա պարիսպները շարված են անմշակ, բազալտ քարերից, հարմարեցված միմյանց, հարթ կողերը՝ դեպի դուրս։ Պարսպի լայնությունը չորս մետր է։ Մուտքի բացվածքը դարձած է դեպի արեւմուտք, նրա աջու ձախ կողմերում երեւում են երկու հզոր քարաբուրգերի հետքեր, պարսպի արտաքին կողմից նշմարվում են որմնահեցերի հետքեր։ Բացի այդ, պարսպի հարավարեւմտյան մասում, գլխավոր մուտքից 20 մետր հեռու, 30 մետր երկարությամբ եւ 4 մետր լայնությամբ երեւում են հենապատի մնացորդներ։
Միջնաբերդն ունի նաեւ երկրորդ մուտք, որն իր կառուցմամբ նման չէ առաջինին։ Այս մուտքը դարձված է դեպի հարավ-արեւելք։ Պարսպի մեջ չկա պարզորոշ մուտքի բացվածքը, այլ հակընդդեմ պարիսպների վերջավորությունները գալիս ու միմյանց կողքով անցնում են 8-10 մետր, որոնց մեջ գոյանում է 2 մետր լայնք ունեցող ճանապարհ դեպի միջնաբերդը, այնպես, որ պարիսպների կանգուն ժամանակ մի քանի մետր հեռավորությունից նույնիսկ չէր կարելի մուտքի տեղը որոշել, որը կարծես գաղտնուղու դեր է կատարել։
Միջնաբերդի ներսում նկատելի են բնակարանների ու կացարանների խառնիխուռն թափված պատերի ավերակներ, որոնք իրենց կառուցման տեխնիկայով չեն տարբերվում պարսպի կառուցումից, բացի այն, որ այստեղ պատերն ավելի բարակ են, իսկ քարերը՝ մանր։ Այստեղ երեւում են նաեւ միջնադարյան խաչքարեր։ Միջնաբերդը շրջապատված է բազմաթիվ կացարաններով։
Բնակավայրում, որն այժմ վեր է ածված վարելահողի, , այնուամենայնիվ, պարզորոշ երեւում են տների ավերակները՝ տարածված միջնաբերդի հարավային եւ արեւելյան կողմերում։
Բնակավայրում գոյություն ունի նաեւ առանձին խումբ կացարանների ընդհանուր պատրաստում, որը, համեմատած միջնաբերդի պարիսպների հետ, ավելի նեղ է, քարերն էլ՝ փոքր։ Բնակավայրի հարավային մասում են գտնվում քարե դուռ-մատուռները, որոնք միգուցե նախաքրիստոնեական մի սրբավայր են եղել։
Գլխավոր ճանապարհը դեպի ամրոց սկսվում է բարձունքի արեւելյան ստորոտից և հյուսիսային կողմով ոլորապտույտ բարձրանալով գնում դեպի արեւմուտք, աստիճանաբար դառնալով հարավ-արեւելք, գլխավոր մուտքից մտնում միջնաբերդը, իսկ շարունակությունը՝ դեպի բնակավայրը։ Այս ճանապարհն օգտագործվում է մինչ այժմ։ Մի այլ ճանապարհ, որի մի մասը երեւում է բնակավայրի հարավարեւելյան ծայրամասում, տանում է ուղիղ միջնաբերդ։ Երկու ճանապարհներն էլ պատնեշված են եղել առավելապես արտաքին կողմերից, եւ այդ ճանապարհով ազատ շարժվել է ժամանակի ամեն տեսակի անիվավոր գումակ։
Ինչպես բնակավայրում, այնպես էլ միջնաբերդում կան խեցեղենի բազմաթիվ մանր բեկորներ, օբսիդիանի փշրանքներ, կենդանիների ոսկորներ, մակույկաձեւ աղորիքի կտորներ։
Ամրոցից դեպի հարավ ու հարավ-արեւելք հայտնաբերվեցին երկու դոլմեններ, որոնցից մեկը վեր է ածվել քրիստոնեական պաշտամունքի վայրի, որի վերին սալաքարի վրա դրված է խաչքար։ Ամրոցն ու միջնաբերդը կարող էին ջրով ապահովված լինել»,-գրում է Գեդեոն Միքայելյանն իր «Սեւանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները» գրքում։ 
Առանց հնագիտական պեղումների էլ, որոնք չեն իրականացվել ամրոցում մինչ այժմ, սովորական աչքով էլ այստեղ նկատվում են պատմամշակութային տարատեսակ շերտերը, որոնք սկսվում են գուցե թե հին քարե դարից, շարունակվում բրոնզե, վաղ երկաթի դարով, վաղ եւ ուշ միջնադարով ու հասնում մինչեւ նորագույն ժամանակներ։ Իսկ թե պեղումներով պատմամշակութային ինչպիսի հարստություն կբացվի այստեղ, դժվար չէ պատկերացնել։
Ու այստեղ ներդաշնակված, մեկտեղված ու հավերժացած են մարդկային ձեռակերտ հուշարձաններն ու բնության անզուգական հրաշալիքները, որոնց գրկում մարդն իրեն զգում է մի տեսակ վեհացած, մաքրագործված, ավյունով ու եռանդով լցված, հայրենասիրությամբ խանդավառված։ Մեր հայրենիքի այս բացառիկ անկյունը պետք է դառնա ամեն հայի ուխտի, աղոթքի, հոգու կանչի վայրը, հատկապես նրանց համար, որոնց դեռ ոչ մի անգամ բախտ չի վիճակվել՝ այցելելու ու սեփական աչքերով վայելելու Կարճաղբյուրի «Քարե դուռ» հնավայրի պատմական ու բնական հրաշալիքները։
Հավելեմ նաեւ, ի պատասխան պատմության կեղծարարների, որ վաղնջական այն ժամանակներում, երբ հայ մարդը բերդ ու ամրոց, տուն ու պալատ էր կառուցում, խաչքար ու քարե դուռ կերտում, արարչագործ Հայաստան, երկրագնդի վրա դեռեւս չկար ո՛չ ցարական Ռուսաստան, առավել եւս՝ Ադրբեջան, որ քարտեզի վրա գրեին բնակավայրերի հայկական անունները, որոնց սկզբնավորումը գալիս է մարդկության համար անհիշելի, ամենավաղնջական ժամանակներից։ Ու պատմական ոչ մի կեղծարարությամբ Կարճաղբյուրի «Քարե դուռ» ամրոցը, անտիկ բնակատեղին, մյուս հայակերտ հուշարձանները օտար զավթիչների պամաշակութային սեփականությունը չեն դառնալու։
Խոսրով Խլղաթյան