7
Հոգու ողջ սիրով ցանում էր, հնձում,
Քրտինքը խառնում հայրենի հողին,
Ամեն ծիլ ու թուփ սրտանց գուրգուրում՝
Զենքի տեղ բռնած մաճն ու գերանդին։
Հողե մի անշուք, փոքրիկ քողտիկում
Սերը դրախտի պարտեզի նման
Վառ ծաղիկների կոկոն էր բացում,
Երբ ժպտում էին դուստրերն ու Մարթան։
Կարոն հողի մեջ շիվեր էր դնում՝
Տանձի, խնձորի, ծիրանի, դեղձի,
Իր Կաքավ ձիու բաշի հետ խաղում,
Գառները տանում կանաչ արոտի․․․
Երբ իր բարբառով Էպոսն էր պատմում
Շողքի պես արդար իր զավակներին,
Սասուն աշխարհի հմայքն էր տիրում
Հոգնած ջղերին, փոթորկուն մտքին։
Ու պողպատ հոգին մի ակնթարթում
Հալվում էր, դառնում մանուկ ժրաջան,
Սասնա Ծուռ Դավիթ՝ շաղգամի արտում՝
Դիմադարձ կանգնած Մսրա բանակին։
Մարմնով տան մեջ էր, փայտե հին թախտին,
Բայց մտքով արդեն Սուրբ Կարապետում,
Բաթմանա գետի ձյունոտ ափերին,
Կամ իր հայրական Գելիգուզանում։
Լեզուն խոսում էր, անուշ բարբառում,
Բայց մորմոքում էր ամեն մի բառից
Փորձություններում, անթիվ դավերում
Դեռ պինդ ու հզոր սիրտը կարոտած․․․
Հիշում էր շատ վառ, թե ո՛ր ձորակում,
Ո՛ր ժայռի կողքին, ո՛ր լեռան փեշին
Ինչ ծաղկունք էին հողից դուրս թափվում՝
Շռայլ, պերճորեն, տաքուկ գարունքին։
Իր հրացանն էր գծվում աչքերին
Ու գնդակը այն՝ միակ, առաջին,
Որ ցած տապալեց քրդին արնախում
Ավազակային հարձակման պահին․․․
Հուշում էր միտքը, որ չի լինելու
Երբեք ու երբեք Թալինը Սասուն,
Որքան էլ անուշ հողն այս հայանա,
Ահագչին դառնա նոր Գելիգուզան։
Առյուծ Մհեր էր զգում նա իրեն,
Երբ որ հեծնում էր հրոտ Կաքավին,
Արյունը եռք էր գալիս իր մարմնում,
Երբ հանդիպում էր հին ընկերներին՝
Սասնո ընձառյուծ ֆիդայիներին։
Իր կողքին էին եզնարած Չոլոն,
Տեր Քաջի Ադամն ահեղամռունչ,
Վիշապանման Փեթարա Իսրոն
Ու Մոսե Իմոն ամենաճանաչ․․․
Քնի մեջ լիներ, խորունկ երազում,
Հարսանիքների աշխույժ պարերում,
Հոգին մղվում էր դեպ իր հին ոստան,
Անառիկ լեռներ ու Մշո դուրան։
-Տեր Քաջի Ադամ,-ցավով էր հարցնում,-
Մեկով հարյուրի դեմ ենք մարտնչել,
Փախուստի մատնել զազիր թշնամուն,
Գետերի չափ էլ հորդ արյուն հեղել․․․
Այդ ինչպե՞ս եղավ, ի՞նչ թաքուն դավով,
Ի՞նչ անպատմելի ապիկարությամբ,
Ո՞ր սատանայի հնարանքներով,
Ո՞ր չարագործի արյունոտ ձեռամբ՝
Բովանդակ մի ազգ սրի քաշեցին,
Ցցերի վրա արին տանջահար,
Ողջակիզեցին կամ քառատեցին,
Ու Հող-հայրենին դարձավ կորուսյալ․․․
Թե սա ապրել է, հազարապատիկ
Երջանիկ եղան քաջերն այն բազում,
Որ մարտերի մեջ դարձան լոկ դիակ
Ու այս դժոխքը աչքով չտեսան․․․
Լենին կոչեցյալ դահիճ հրեշի
Պատկերն ամենուր արել են դրոշ,
Մի սրբապատկեր, փրկարար ոգի,
Զնդանել են մեզ օրերում այս գորշ․․․
-Մենք կռվում էինք, քաջարի ընկեր,-
Ադամն էր հոգու հառաչով ասում,-
Բայց արյունը մեր վաճառում էին
Ահռելի գնով, անամոթաբար՝
Թողնելով մեզ լոկ հառաչ ու կորուստ,
Ու անդառնալի կսկիծ ու կարոտ,
Մեկ էլ՝ բռաչափ մի լեռ քարքարոտ՝
Գերեզմանի տեղ, արցունքի հովիտ․․․
Հարամիները թրքաբոլշեւիկ
Մեզ հոշոտելու դավեր են նյութում՝
Հետքը ֆիդայու ջնջելու արագ
Ճիրանների մեջ սատանայական։
Իրենց հայ կոչող չեկիստներն արդեն
Գալիս-գնում են մեր թշվառ շեներ՝
Զնդան տանելու անպարտ Չոլոյին,
Վագր Իսրոյին, որ ազգ է փրկել։
Ժամ ու պատարագ, շարական-աղոթք
Ամեն-ամեն ինչ ձեռքում է Նեռի,
Ու ինչ ելք էլ որ հիմա որոնենք,
Օդը մեր միտքը արագ կմատնի։
8
Մորուք Կարոյի հոգին փուլ եկավ,
Երբ կրկին հիշեց խոսքերն Ադամի,
Երբ վերքերը հին օրը ցերեկով
Բացվեցին մեկեն ցավով սոսկալի։
Հիշեց, թե ինչպես Չոլոյին տարան՝
Ձեռքերը կապած, հրացանի տակ,
Ծանակում էին՝ թուրքից էլ դաժան,
Անծնող, անազգ որբերն հացկատակ։
Իսկ չեկիստները որբերն էին այն,
Որոնց մեկ ոսկով հավաքում էին
Մուրադն ու Չոլոն, Իսրոն ու Ախոն
Թշնամիների որջերից գազան
Եվ բերում, հանձնում որբատներին․․․
Հիշեց, թե ինչպես Ադամն ու Իսրոն
Չեկայի մի ողջ ջոկի դեմ ելան՝
Քաջին շատ վայել մահով մեռնելու,
Բայց անհիշատակ շիրիմներ եղան․․․
Մարթային հիշեց, իր զավակներին,
Որոնց բռնությամբ աքսորել էին
Հեռու, անծանոթ, օտար աշխարհներ՝
Տաժանք կրելու, լուռ տառապելու։
Իր փախուստն հիշեց չեկայի ճանկից,
Ու աստանդական կյանքը ահավոր,
Երբ լեռների մեջ, ամենքից լքված,
Ապրում էր անհաց, անտուն, անընկեր։
Մարդկանց աչքերից ցերեկը պահվում,
Մթով էր միայն ելնում պտույտի,
Ծանոթ վայրերով շատ զգույշ շրջում՝
Հետը ման տալով նաեւ գերանդի։
Շինական մարդկանց արտերն էր հնձում,
Որ թողել էին ցերեկն անավարտ,
Լույսի շողքի հետ արդեն կորչում էր՝
Ինչպես գիշերը՝ ցայգալույսին մոտ։
Էպոսի Փոքր Մհերի նման
Գնում էր ցասկոտ, զայրացած, մոլոր,
Հողը ոտքի տակ էլ չէր դիմանում,
Կաքավի պայտն էլ մաշվել էր, պոկվել։
Իրեն բախտակից Զնգլիկ Պետոն՝
Սեղանակիցը այս ակնթարթի,
Այն օրհասական, դժվար պահերին
Դարձավ ընկերը իր թափառ կյանքի։
Հայրենի հողից միասին փախան՝
Ճեղքելով ջուրը վարար Արաքսի,
Քրդական կռվող զորքին միացան՝
Ընդդեմ թուրքական բռնի կարգերի։
Ապա կտրեցին սահմանն Իրանի,
Եկան, Թավրիզում բնավորվեցին՝
Դառնալով Ոգին Հայ գաղափարի,
Արդար վրեժի, ազգի հաղթության։
9
Ու դաշնակ Եղոն, բաժակը ձեռքին,
Մորուք Կարոյի կենացն է խմում,
Սրտանց ու անկեղծ մեծարում նրան,
Կռվի, փախուստի օրերից պատմում։
Ինգլիզի սպան բառ առ բառ լսում,
Հայացքն է որսում հզոր ֆիդայու,
Ում ջինջ աչքերից ցասում է թափվում
Ընդդեմ չարիքի, այդքան ահարկու։
Իսկ անգլիացու կենացի վրա,
Որպեսզի Կարոն ոխից հագենա,
Իրանցի սպան ժպիտով ասաց,
Թե նա է հայտնի այրն աչքի ընկած,
Ով անապատում Աղջակումայի
Բաքվի քսանվեց կոմիսարներին
Իր ձեռամբ անարգ մահու է տվել։
Իսկ զարկ առաջին բաժին է ընկել
Նրանց առաջնորդ հայ Շահումյանին․․․
-Դու պիտի սեղմես ձեռքն այն պատվական,
Որ քո վրեժը վաղուց է առել,-
Ցցուն ժպիտով դիմեց իրանցին
Մորուք Կարոյին՝ եղած ապշահար․․․
Ասաց, ու նրան հենց այնպես թվաց,
Թե հիմա Կարոն տեղից վեր կելնի,
Կսեղմի ամուր ձեռքը ինգլիզի՝
Որպես համախոհ, որպես դաշնակից։
Բայց Կարոն ամուր հենվեց աթոռին,
Որ իր լսածից ցած չգլորվի,
Որ իր ուղեղից շուտ ցնդի գինին,
Վճիռն իր դնի թաթին կշեռքի․․․
«Այս բիրտ բորենին ոչ թե փրկարար,
Այլ մեծ դահիճն է իմ տանջված ազգի․․․
Ահա ովքեր են պատերազմ բերել
Ու վիհը բացել Հայոց Եղեռնի․․․
Ահա ովքեր են անխտիր զինել
Բազուկն ու ոգին արնախում թուրքի,
Արյունը հայի շատ թանկ վաճառել
Ու շահել գաղութ, հանքեր ու ոսկի․․․
Իրար դեմ ոխով ազգեր կռվացրել,
Իսկ վերջում կանչել վեհաժողովի,
Սահման ու ճամփա այնպես բաժանել,
Որ պատեհ պահին նոր կռիվ պայթի»,-
Խորհում էր Կարոն իր պղտոր մտքում,
Արյուն էր կաթում բաբախող սրտից,
Կատաղի հոսքով զարկում քունքերին,
Ամրակուռ հոգին հանում իր հունից։
․․․Նայեց ինգլիզի ժպտուն հայացքին,
Աչքերի փայլը սարսուռով որսաց․
Իր դեմ կանգնած էր ազգի թշնամին՝
Հայրենակործան, նենգ ու քողարկված։
-Այդ չեմ իմացել,-բարբառեց Կարոն՝
Ցավն ու ցասումը հազիվ զսպելով,-
Դե հիմա պատմի՛ր, ուշադիր լսեմ,
Մանրամասնորեն, դրվագ առ դրվագ։
Ինգլիզի սպան ոգեւորությամբ
Դեմքին տարածեց ժպիտը շողոմ
Ու խոսեց երկար, շիտակ, անշտապ՝
Գործի դնելով լեզուն դիվային։
-Աշխարհամարտ էր՝ անողոք, դաժան,
Ու կործանում էր, մահ համատարած,
Օրն հարյուր հազար դի էր հավաքվում
Կյանքեր խժռող ռազմադաշտերից։
Բանակներն իրար հոշոտում էին
Մոլեռանդ, անհագ վրիժառությամբ,
Իսկ մագնատները զենք էին ծախում,
Ու փողեր դիզում սառնասրտությամբ։
Տարիներ հոսող գետերում արյան
Նրանք մարդկային խիղճն էին խեղդում
Ու ճիչը նաեւ՝ որպես մոռացում
Իրենց մեղսագործ, նենգ հանցանքներին։
Պատերազմների միջով ես անցել,
Զգացել ահը հրի ու սրի,
Ինչից լավ գիտես, շուտ ես ճանաչել
Ճիրանները սուր թաթը Եղեռնի։
Ձեր քաջությունը լոկ մի գեղեցիկ,
Մի իրապատում հեքիաթ էր հրաշք,
Որ երկար դարեր կպատմեն մարդիկ,
Նրանց շուրթերին կդառնան աղոթք։
Այսքանը միայն․․․ մինչդեռ հողը ձեր,
Որ թաթախված է ձեր ազգի արյամբ,
Զարհուրանքի խոր անդունդն է ընկել
Սատանաների անողոք ձեռամբ։
Կռիվը ձերն էր, վայելքն՝ հրեշին,
Որ առուծախի բորսա էր բացել
Իրար հոշոտող զորքի տիրույթում՝
Փարիզից Բեռլին, այլ արնոտ վայրեր։
Մենք Բաքվում էինք տասնեւութ թվին,
Երբ ռուս-թուրքական ճակատն էր փլվել,
Երբ ռուսաց հզոր զորքը հաղթական
Զենքը ցած դրել ու տուն էր դարձել,
Երբ դուք մնացիք լքված ու մենակ
Թուրքական հսկա բանակի առաջ,
Երբ կենաց-մահու կռիվ տվեցիք
Ու ցաքուցրիվ, հարկադիր նահանջ։
Վրաց զորքերը կռիվ չտվին,
Իսկ թաթարները ելան գրկաբաց՝
Դիմավորելու արնակիցներին՝
Պանթուրանիզմի դրոշը պարզած։
Անտանտն այդ պահին ցանկություն չուներ՝
Թուրքերի ճամփան զենքով փակելու։
Մարտնչողն էլի հայկական զորքն էր,
Որ կրկին ելավ․․․մարտիրոսվելու։
Բաքվի կոմունան՝ անզոր ու տկար,
Կարմիր բանակի գալուն էր նայում,
Բայց Լենին ցարից եկավ հեռագիր․
«Կռվեք եղածով, ձեզ շատ ենք սիրում․․․»։
Կռիվ էր ահեղ Բաքվի մոտերքում՝
Թուրքի ու հայի անզիջում կռիվ։
Զորքը հայկական խիզախ մաքառում,
Զոհեր էր տալիս թանկ ու անհաշիվ։
Մենք դիտում էինք, հաշվարկներ անում՝
Մեր շահ-օգուտից միայն ելնելով,
Որ թուրքը ռուսին Կովկասից քշեր
Ու մեզ ձեռք պարզեր նոր դաշնակցության։