Խոսրով Խլղաթյան․ ՄՈՐՈՒՔ ԿԱՐՈՅԻ ՎՐԵԺԸ

-4-

Առաջվա նման էլ կռիվ չկար,

Իր հետքի վրա էլ չէին ելնում,

Գայմագամ, չաուշ՝ ոխերիմ ու չար,

Կամ հազար ու մի լրտես, դավաճան։

Եվ հրացանի փողն էր ժանգոտվում,

Փամփուշտներն էին կրակվում միայն

Որսի պահերին, լեռան ծերպերում՝

Աշխարհից, կյանքից հեռու ու անդին։

Թափառում էր նա ձորից ձոր ու լեռ,

Իր երիտասարդ օրերը մաշում,

Վրեժի ծարավ հոգին մոլորվել,

Ապրելու համար ճամփա չէր գտնում։

․․․Հանկարծ Մարթայի լուսե դեմքն հիշեց

Ձմռան մի օրվա արեւածագին,

Երբ Մարաթուկի ճերմակ կատարից

Բացավառ շողաց արփին հուրհրան,

Երբ ձյունաճերմակ աշխարհը շողաց

Լույսի համբույրից գույներով վառման,

Իր երակներում մի սեր խլրտաց՝

Սիրտը անթեղեց Գեղանի Մարթան

Իր ահեղ կռվի անցած օրերից,

Երբ ինքնամոռաց գոռ մարտ էր մղում՝

Ապառաժ քարի թիկունքին հենված,

Կեսօրից մինչեւ խավար մութընկան․․․

Հետո գիշերով գյուղ իջավ թաքուն,

Տեր- Քաջի քրոջ տան դուռը բախեց։

Ճրագի բոցը բեկվեց մեծ թախտին

Ու մի գեղանի պատկեր նկարեց։

Մոր ծոցում անուշ քնած էր Մարթան

Հրեշտակային մոգական քնով,

Ասես ծնվել էր Աստղիկ դիցուհին՝

Վարսերով հրե, վայրի նազանքով․․․

Ակնթարթորեն կախարդվեց Կարոն,

Շանթահար գերվեց տեսած պատկերին,

Ապա ճրագը շատ արագ փչեց,

Որ կախարդանքը հավիտյան ցնդի,

Սերը տրոփող իր դաժան սրտից

Մեկեն հեռանա ու անդարձ չքվի,

Որ ֆիդայական արդար երդումից

Իր ճամփան հանկարծ երբեք չշեղվի։

․․․Մարթայի դեմքը ճեփուճերմակ էր,

Ինչպես մարմնացած այս ձյունը մաքուր՝

Տիրած Սասունին, հրին երկնային։

Ու որոնելու գնաց վեհաբար

Իր միակ սիրուն՝ Սասնո Դիցուհուն։

Եվ ամռան մի օր, տաքուկ կեսօրին

Գտավ Տեր-Քաջին գըլգըլի արտում՝

Գերանդին ձեռքին, ցանքը հնձելիս։

Կարոտով գրկեց ընկեր ֆիդայուն

Ու խոսեց խրոխտ, անկեղծ, պարզերես․․․

Տեր-Քաջն էր հսկում բարձրիկ կատրին

Փռված յայլաղի անշուք վրանում

Գիշերող քրոջ ու նրա դստեր

Քունն ու անդորրը, որ չհանդգնեն

Հանգիստը նրանց հանկարծ խռովել։

Լավ գիտեր Կարոն, որ որ մի բանակ էլ

Եթե փորձեր գար յայլաղի վրա,

Տեր-Քաջի ձեռքից չէր կարողանա

Փախչել-հեռանալ, գեթ ասեղ տանել,

Ուր մնաց՝ տաներ սիրուն Մարթային։

Տեր-Քաջի ձեռամբ ու կամքով հոժար

Կարոն գիշերով Մարթային տարավ՝

Կտրելով վիհեր, անառիկ ժայռեր,

Մի խուլ ձորակում թաքստոց գտավ։

․․․Գյուղն է փոթորկել վարքից Մորուքի,

Մարդիկ ցասումով ոտքի են ելել՝

Գտնելու իրենց դստերը կորած,

Վրեժ առնելու առեւանգողից․․․

Մի նոր կռիվ է Մորուքի կյանքում,

Ծանր ավելի, քան մարտերը այն,

Որ մղում էր նա ենիչերու դեմ,

Թշնամու վրա գնդակ արձակում։

Իսկ այս կռվի մեջ զենքը չէր բանում․

Խորամանկություն, խելք էր հարկավոր,

Որ սիրով տիրեր Մարթայի սրտին,

Իսկ վրեժ փնտրող ամբոխն հանդարտվեր․․․

Եվ հազար ու մի  հնարանքներով

Մի կողմից սիրտը գերեց Մարթայի,

Ու կարողացավ աննկուն կամքով

Դիմադարձ կանգնել անսանձ փոթորկին։

Սասունն հանդարտվեց։ Ամենքն հասկացան,

Որ Մարթան պիտի արծիվ Մորուքին

Լինի սիրող կին, ընկեր անբաժան,

Միասին Հայոց աշխարհը պահեն,

Նոր օջախ հիմնեն, զավակներ երկնեն․․․

/շարունակելի/

 

5

Ցնծում  էր Կարոն անշուք խրճիթում,

Իր չքնաղագեղ Մարթայի կողքին․

Աշխարհը այնքա՜ն գողտրիկ էր թվում,

Իսկ կինը՝ այնքա՜ն քնքուշ ու անգին։

Գիշերն հրաշք էր, ցերեկը՝ դրախտ,

Երջանկություն էր մաղվում երկնքից,

Հայրենի հողին՝ անհունից անհայտ

Եվ շիկնում, պայթում հրաբորբ սիրուց։

Անգին էր Մարթան, աստղի չափ շողուն,

Ու ոչ մի ոսկի, ոչ մի մարգարիտ

Նրա ժպիտի նման չէր փայլում

Իր սրտին մոտիկ, ջերմ ու սիրառատ․․․

Հողը հայրենի նոր ուժ էր առել,

Նոր ծիլ էր տալիս՝  ճիչով երկունքի,

Երբեք կյանքն այդքան ձգող չէր եղել՝

Այսքան գունագեղ, այսքան սիրելի։

․․․Մորուքը հիշեց բարուրն իր դստեր,

Ու թաթիկները՝ ձնից էլ ճերմակ,

Կապույտ աչքերը՝ երկնի պես բոսոր

Եվ թոթովանքը՝ ձայնով անուշիկ։

Հիշեց ծաղկի մեջ փթթած բալենին,

Որ շուք էր անում խրճիթի վրա,

Կանաչ արտն հիշեց լեռան տաք փեշին,

Հոգու աղոթքը՝ Վանքում Մարութա․․․

Ապա աչքի դեմ հրեշներ եկան՝

Քրդի ու թուրքի, չերքեզի տեսքով,

Անկանգ երթերով մարդակերության։

Աշխարհն հայրենի ոտնակոխ եղավ։

Թշնամին բացեց երախն իր գազան,

Թե՛ ծեր, թե՛ մանուկ, թե՛ այր, եւ թե՛ կին՝

Բոլորին լափեց մի անհուն ոխով,

Ու նախճիրներում բնաջինջ եղավ

Բովանդակ մի ազգ՝ անտեր, անպաշտպան․․․

Պահած զենքերը դուրս բերեց կրկին,

Հին ընկերներին իր շուրջը խմբեց,

Ջիհադի ելած ոհմակների դեմ

Կենաց ու մահու կռիվներ մղեց։

Բազմաթիվ կյանքեր թշնամու սրից

Փրկեց-հասցրեց սուրբ Էջմիածին։

Արաքսից անդին, նոր հայրենիքում

Բնավորվեցին դուստրերն ու Մարթան,

Ինքն էլ միացավ քաջ Անդրանիկի

Կամավորական, կռվող բանակին։

Մարտերով անցավ դաժան ճանապարհ,

Մտավ Էրզրում, հասավ Երզնկա,

Որտեղ կանգ առավ երթը հաղթական,

Ապա սկսվեց նահանջ դավադիր,

Ճակատի լքում ու զենքի հանձնում

Պարտված թշնամուն՝ այնքան նենգաբար

Ցարի գահն առած Լենինի կամոք․․․

Ռուսաց զինվորը զենքն էր դեն նետում,

Փութաջանորեն ճակատը լքում,

Խառնաշփոթված վերադառնում տուն՝

Հայ զինվորներին թողնելով մենակ

Արնախում, հսկա բանակների դեմ․․․

Փախուստից առաջ՝ անմիտ նահանջից,

Գեներալները ռուսաց բանակի

Թշնամու վրա զենք էին ծախում՝

Զորեղացնելով բանակը թուրքի

Կենաց ու մահու այդ գոյամարտում։

Ոսոխն էր գալիս հեղեղի նման

Ու նորից արյուն հեղվեց  ամենուր,

Դժվար էր փակել աղետի ճամփան,

Հուսալքումի խուճապն ահավոր։

Աչքերի առաջ Լենին հրեշի

Բիրտ, արյունարբու պատկերը եկավ՝

Սատանայադեմք ու ահազարհուր,

Եվ ոճիրները՝ անվերջ, դիվային,

Որոնց բոցն, ավաղ, Հայաստան հասավ․․․

Թուրքը գալիս էր հեղեղի նման

Ինքը կռվում էր համառ ճիգերով՝

Վեհ Անդրանիկի զորքերի շարքում,

Վերքերն իր բազում հաշվի  չառնելով։

Կռվում էր Չոլոն, Ախոն էր կռվում,

Սասնո Մուշեղը, Կարո Սասունին,

Սեպուհը հզոր, անպարտ Մախլուտոն․․․

Ու անցնում էին արյան գետերով,

Քարվանկորուսի ճամփով մոլորուն,

Որը երկարեց Եփրատի ափից,

Հասավ Կարինին, Սարիղամիշին,

Կարսին, Անիին ու Ալեքպոլին,

Ձգվեց մինչ Սյունիք ու Գողթան գավառ,

Ջուլֆա ու Թավրիզ ու Զանգիբասար․․․

Նա փորձեց հաշվել, թե իր «Մոսինից»

Ու «Տասնոցներից» քանի մահացու

Գնդակ է թողել թշնամու վրա,

Քանիսին փռել զարկով անվրեպ՝

Ռազմադաշտերում  սեւսիրտ, մահապարատ․․․

6

Թալինի բերդի գրոհին գնաց

Ու գոռ մարտերին Սարդարապատի,

Հողը հայրենի ոսոխի շնչից

Մաքրեց-զուլալեց զարկով իր բազկի։

Ու Ագրիջայի կռիվը հիշեց

Արմաղան լեռան հայացքի ներքո․

Բախում էր ահեղ սարահարթում մեծ

Վաղ առավոտից մինչ ուշ երեկո․․․

Զորավարն հզոր՝ Վահանն Աղջնա,

Իր ու Չոլոյի կողքին զարնվեց,

Իրենց հոգատար ձեռքերի վրա

Հսկա ու հերոս հոգին ավանդեց։

Երկու ընկերով ողբացին անձայն

Կորուստը անդարձ հզոր ֆիդայու,

Մարմինը նրա շալակած բերին,

Հասցրին մինչեւ Վերին Գետաշեն։

Եվ անդ սրբացավ մի անմեռ շիրիմ

Հայրենափրկիչ հազարապետի,

Որին բովանդակ հայ ազգն է պաշտում

Գոյամարտերի ճամփին հավերժի․․․

Հողը հայրենի մի թեթեւ շնչեց

Հաղթանակներից Հայոց բանակի,

Ինքն Ահագչիում մի քողտիկ շինեց,

Որ Մարթայի հետ տուն-տեղ ստեղծի,

Ու շիվեր տնկեց, որ ծառեր դառնան,

Որ պտղակալեն նոր հայրենիքում,

Ամեն մի ընկած զինվորի հոգին

Հարություն առնի այդ պտուղներում։

Մի ձեռքում սուրն էր, մեկում էլ՝ մաճը,

Հրացանն ուսին, մերթ էլ՝ գերանդին։

Երակների մեջ ուժն էր խլրտում,

Արարող ոգին հայ շինականի։

Ու մարտի դաշտում ցասումը թափած՝

Նա նվիրումով հողն էր սերմանում,

Կյանքի էր կոչում երազն իր անբիծ,

Նոր օջախի մեջ թոնիր բորբոքում։

Հողն էլ էր զգում շողն ազատության

Ու իր կենարար ռանչպարի ոգին,

Ջրերն հայրենի կարկաչում էին,

Երկունքի ճիչով օրը լիացնում․․․

Ինքը կռվում էր այսպես օրնիբուն

Հայերին մորթող ենիչերու դեմ,

Հայրենիք դավող հուդաների դեմ,

Հողը ամլացած դարձնում ծաղկաստան,

Իր ամենազոր ձեռքով մոգական,

Եվ այն պայքարով, որ չուներ սահման

Ու աստղի նման փայլ էր անհատնում։

․․․Ու եղավ Ազատ, Անկախ Հայաստան,

Հայոց Եռագույն ու Զինանշան,

Հեղված արյան տեղ վարդեր աճեցին,

Մոխիրներից էլ՝ Հանրապետւթյուն։

Արդեն զինվորն էր Հայոց պետության,

Նրա պահապան այրը իմաստուն։

Թալինն էր շինում, Մարաթուկն հիշում,

Չքնաղ դուստրերին սիրով գուրգուրում․․․

Ու երբ թվաց, թե այգն Ազատության

Հեռու եթերից իր դուռն էր եկել,

Աշխարհում կրկին փոթորիկ եղավ,

Քարվան-Կորուսի սոսկալի գիշեր։

Հայոց արեւը խավարեց կրկին,

Երբ հանկարծակի ձեռք ձեռքի տվին

Ռուսաց երկրի Կարմիր Սատանան

Եվ Քեմալը թուրք՝ հայոց թշնամին։

Հայաստանն ընկավ երկու հրեշի

Կրունկների տակ, լափող երախում,

Թողեցին նրան անտեր, մեկուսի,

Մուրճի ու սալի ճզմող արանքում։

Իրենք կռվեցին մի վերջին ճիգով

Անգութ, ջարդարար բանակների դեմ,

Հողը շնչում էր մութ ու նենգ  դավով,

Նեռի ձեռքերով դժոխքն էր կերտվում։

Երբ պատառոտող թաթերն իր դրեց

Կարմիր Սատանան Հայոց հին հողին,

Հղացավ մի նոր արնահեղություն,

Որ նողկալի էր ամեն ոճիրից։

Հորինեց պայքար դասակարգային՝

Սեւ ու սպիտակ, դաշնակ-բոլշեւիկ,

Եղբորը հանեց եղբայրների դեմ,

Իրար ուրացան հարազատ մարդիկ․․․

Հայրենի հողի համար մաքառած

Այրերն ազգասեր բանտեր դրվեցին,

Ու բոլշեւիկյան հրամանով պիղծ

Թուրք դահճի ձեռքով կացնահարվեցին։

Կարոն զենք առավ դահիճների դեմ,

Հալածեց նրանց հողից հայրենի։

Բայց նորից Կարմիր դեւերը եկան՝

Դարձնելով իրեն խեղճ վտարանդի։

Նա փորձեց ապրել մի այլ աշխարհում՝

Չարքերից հեռու, ուր չի հալածվի,

Ուր ռանչպարից հացը չեն խլում

Հրացանի տակ, մոլուցքով բռնի,

Ուր եկեղեցու խորան չեն քանդում,

Հորը եւ որդուն սարքում թշնամի։

Սակայն կարոտը քաշում էր ուժգին,

Հեռվից կանչում էր տունը հայրենի։

Խորթ էր ամեն հող սրտին դիցական,

Բահ-մաճի սովոր ամուր ձեռքերին։

Կանչում էր իրեն մարթան գեղանի,

Դուստրերը չքնաղ՝ երեք սիրասուն․․․

Ու երբ ձեռք գցեց թուղթը իր ներման,

Ճամփան նա բռնեց Ահագչի գյուղի։

/շարունակելի/