Քյուրդի կող եւ Ալոյի կող անվանյալ կիկլոպյան դարաշրջանի երկու ամրոցները գտնվում են Գեղարքունիքի մարզի Մարտունի համայնքի Վաղաշեն գյուղի վարչական տարածքում, Ջոջ կող կաչվող լեռնազանգվածի գագաթային հատվածում, ծովի մակերեւույթից շուրջ 2700 մետր բարձրության վրա։ նրանք իրարից բաժանվում են մի քանի հարյուր մետր հեռավորությամբ, մի խոր ձորով։
Այս ամրոցների մասին առաջին անգամ մեր պատմագիտության մեջ հիշատակել է անվանի հնագետ Գեդեոն Միքայելյանը՝ իր հեղինակած ու հանրահայտ «Սեւանի ավազանի կիկլոպյան ամրոցները» աշխատության մեջ։ Ընդ որում, Գեդեոն Միքայելյանը Վաղաշեն է այցելել 1963 թվականին՝ այս ամրոցներն ուսումնասիրելու նպատակով։
Ինչպես փաստում է Վաղաշեն գյուղի բնակիչ, պետական մի շարք հիմնարկների երկարամյա աշխատակից Ալբերտ Մխիթարյանը, Գեդեոն Միքայելյանին ինքը հանդիպել է պատահական մի դիպվածով ու նրան ուղեկցել այդ ամրոցների տարածքներ։
-Ես այդ ժամանակ ընդամենը 14 տարեկան էի, դպրոցական։ Հանդիպեցինք ավտոբուսի կանգառում, իրար հետ զրույցի բռնվեցինք, ու երբ նա իմացավ, որ Վաղաշեն գյուղից եմ, ասաց, որ ինքն էլ է Վաղաշեն գնում՝ սար բարձրանալու եւ ամրոցներն ուսումնասիրելու նպատակով։ Ես նրան ուղեկցելու համաձայնություն տվեցի, ու միասին բարձրացանք Քյուրդի ու Ալոյի կողի ամրոցներ։ Այդ ժամանակ ես բացարձակ պատկերացում չունեի, թե ինչպիսի ականավոր, պատկառելի, գիտնական ու հերոս մարդու հետ շփվելու, քայլելու, զրուցելու պատիվն ունեմ։
Միայն հետո, երբ հրաժեշտ տվեցի նրան, մեր համագյուղացիներն ասացին, որ ուղեկցել եմ ԽՍՀՄ հերոս Գեդեոն Միքայելյանին,-պատմեց Ալբերտ Մխիթարյանը, ում ուղեկցությամբ էլ մենք վերջերս բարձրացանք Ջոջ կող՝ Վաղաշենի կիկլոպյան ամրոցները սեփական աչքերով տեսնելու եւ ուսումնասիրելու նպատակով։
Իսկ ի՞նչ է գրում Գեդեոն Միքայելյանը կիկլոպյան այս երկու ամրոցների մասին։ « Քյուրդի կողի եւ Ալոյի կողի ամրոցները գտնվում են Վաղաշեն գյուղից 1-1,5 կլիոմետր դեպի հարավ։ Սրանք ընկնում են Մարտունու արվարձանում եղած ամրոց-շենի գծի վրա, 2,5-3 կիլոմետր հեռավորությամբ։ Այս ամրոցներն իրարից հեռու են կես կիլոմետրով, նրանց բաժանում է մի խոր ձոր։ Քյուրդի ամրոցը նման է փակված պայտի, գրավում է կես հեկտար տարածություն, պարիսպներն ունեն չորս մետր լայնություն, շարված անտաշ ու անշաղախ բազալտե խոշոր քարերով, մեջը լցված մանր քար ու խիճ։
Ամրոցն ունի հինգ քարաբուրգ, որոնցից երկուսը կառուցված են մուտքի աջ եւ ձախ կողմերում, երկուսը՝ հարավարեւմտյան եւ հյուսիսարեւմտյան անկյուններում, հինգերորդ աշտարակը կանգնած է պարսպի հյուսիսարեւելյան ժայռաբլրակի վրա, որն օգտագործվել է որպես պարիսպ, ինչպես այդ տեսանք այլ ամրոցներում։ Աշտարակներն ունեն տարբեր մեծություն։ Ամրոցը եւ շրջակայքը դեպի հարավ ծածկված են կացարանների մնացորդներով։ 
Ալոյի կողի ամրոցը, համեմատած Քյուրդի կողի ամրոցի հետ, ավելի մեծ տարածություն է գրավում՝ մոտ 1 հեկտար։ Այն ունի միջնապարիսպ, որն ամրոցը բաժանում է երկու համարյա իրար հավասար մասերի՝ արեւելյան եւ արեւմտյան։ Արեւմտյան մասի հարավարեւելյան անկյունում գտնվում է մուտքը, որի երկու կողմերում երեւում են քարաբուրգերի մնացորդները։
Աշտարակներն ունեն 5*5 մեծություն։ Պարիսպների ու աշտարակների կառուցման տեխնիկան միանգամայն համընկնում է Քյուրդի կողի ամրոցի կառուցման տեխնիկային, ուստի երկուսն էլ կարելի համարել միեւնույն ժամանակվա կառույցներ։
Ամրոցում ու նրանից դուրս բազմաթիվ կացարանների ավերակներ կան, նրա հյուսիսային պարսպի երկայնքով , արեւելքից արեւմուտք, ընկած է ժայռապատ ոչ բարձր բլուր, որի խորշերը, ըստ երեւույթին, ծառայել են որպես կացարաններ։ Ամրոցից դեպի հարավ, վարելահողում ընկած քարակույտերը հավանաբար դամբարաններ են։ Երկու ամրոցներն էլ զուրկ են մշտական ջրից։ Այս ամրոցները, չնայած իրենց դիրքով գերիշխում են շրջապատի վրա, հատկապես Սեւանա լճի ավազանի կողմը, , այնուամենայնիվ, կարծում ենք, որ նրանք խոշոր ռազմական դեր չէին կարող խաղալ երկրի պաշտպանության գործում։ Հետեւաբար, այս ամրոցներն ունեցել են տեղական պաշտպանական նշանակություն եւ գուցե այս երրկրի կյանքում դեր են խաղացել անասնապահության գործում»։
Գտնվելով տեղում ու մոտիկից, սեփական աչքերով զննելով այս ամրոցները, եկանք այն հետեւության, որ վերջին մի քանի տողերում անվանի հնագետը առնվազն ճշգրիտ չի կողմնորոշվել՝ թերագնահատելով սրանց դերն ու նշանակությունը։ Գուցե թե դա բխում է նրանից, որ հնագետը այս երկու ամրոցները չի դիտարկել դեպի հարավ ընկած հնագույն այլ ամրոցների ու ամենակարեւորը՝ հնագույն ջրանցքի ու ջրամբարների միասնական շղթայի մեջ։
Դժվար է հասկանալ, թե ինչու է Գեդեոն Միքայելյանը կարծել, թե այս ամրոցները զուրկ են եղել մշտական ջրից, այն դեպքում, երբ հենց դրանց վերին հատվածի կողքերով ոչ միայն շատ հստակ երեւում են հնագույն ջրանցքի հետքերը, այլ նաեւ այդ նույն ջրանցքը գործում է մինչ օրս՝ ոռոգման ջուր մատակարարելով Վաղեն գյուղի բոլոր տնտեսություններին։
Գուցե թե շատերն առարկեն ու պնդեն, որ այս ջրանցքը չի գործել այդ տարիներին՝ 1960-ական թվականներին, սակայն բոլոր տարեց վաղաշենցիները կհիշեն, որ այդ ջրանցքը գործել է շատ ավելի վաղ ու միշտ, առանց ընդհատումների։ Ու դա եղել է Վաղաշենին ջրով սնուցող ամենակարեւոր կենարար ակունքը։ Այն ավագ ու կրտսեր տարիքի վաղաշենցիների հիշողության մեջ մնացել է որպես «Մանասի առու», որը սկիզբ է առնում Մարտունի գետի ակունքներից ու շուրջ 20 կիլոմետր հոսելով լեռան գլխապտույտ առաջացնող թեքություններով, լեռնագագաթի հարթություններով կամ խորդուբորդություններով, ոռոգման ջուր է մատակակարում Վաղաշեն գյուղին ու Մարտունի քաղաքին, Գեղհովիտ գյուղի ցանքերին։
Սակայն այս ջրանցքի անունը սերունդների հիշողության մեջ մնացել է «Հեսրի առու» անունով, ինչը բառացի նշանակում է՝ «Գերիների առու»։ Ու եթե ժամանակին անվանի հնագետը այդ ջրանցքի հետքերով քայլեր մի քսան կիլոմետր ու հասներ մինչ նրա սկիզբը, անցնելով լեռնային բարդ տեղանքներով, ապա նման եզրահանգում չէր անի ու կհայտնաբերեր ջրաշինարարության բացառիկ հուշարձաններից մեկը մեր բարձրադիր աշխարհում։ Ի դեպ, այդ նույն ջրանցքը սնուցել է մի քանի հնագույն ջրամբարներ, որոնք գտնվում են այս ամրոցներից մոտ 7-8 կիլոմետր հեռավորությամբ, եւ որտեղ ամբարել են ջուրը՝ բերդերը, բնակավայրեն ու ցանքերը երաշտ տարիներին ջրով ապահովելու համար։ 
Տողերիս հեղինակին բախտ վիճակվեց՝ 1996 թվականին հայ-իտալական միացյալ հնագիտական արշավախմբի ղեկավարներ Սիմոն Հմայակյանին ու Ռաֆայելե Բիշիոնեին ուղեկցելու «Հեսրի առու» ջրանցքի ակունքներ ու միջնամաս։ Ուղեկցելու խնդիրն էլ առաջացավ նրա համար, որ իտալացի հնագետը հարցազրույցում նշեց, թե իրենք գտել են այն լճակը, որից սնվել են Մարտունու տարածաշրջանի բերդերը։ Նայելով քարտեզի վրա նշված հատվածին՝ առարկեցի ու պնդեցի, որ դա ոչ թե բնական լճակ է, այլ՝ արհեստական ջրամբար, որը սնվել է լեռների փեշերով մեկ ձգվող հնագույն ջրամբարից։
Իտալացի հնագետն իր տեսածից հիանում-երջանկանում էր անթաքույց, ու երբ իմացավ, թե ինչպես է կոչվում ջրանցքը՝ «Գերիների առու», համոզիչ կարծիք հայտնեց, թե նման ծավալի շինարարություն կարող էր իրականացվել միայն ստրկատիարական հզոր պետության կողմից, ու դա կարող էր լինել Ուրարտուն, որի ներկայությունը Սեւանի ավազանում արտահայտված է արքայական սեպագիր արձանագրություններով, ռազմական բերդերով ու հզոր բնակավայրերով։
Հաջորդ դիտարկումն այն է, որ Գեդեոն Միքայելյանի մոտ ոչ մի տեղ հիշատակված չէ Մարտունի քաղաքի հարավային բլրի վրա տարածվող «Կարմիր Աղլներ» ու Ալոյի ու Քրդի կող ամրոցներից մի քանի կիլոմետր հեռու, «Զորով լի Աստվածածին» մատուռի կողքին, ձորակի մեջ տարածվող կիկլոպյան ամրոցների ու նրանց հարակից բնակատեղիների մասին։ 
Հենց Ալոյի կողի ու Քյուրդի կողի ամրոցներից, ինչպես ափի մեջ, մենք տեսանք «Կարմիր Աղլներ» ամրոցը, Գեղհովիտի Ալբերդ ու «Ջոջ կող» ամրոցները։ Այս լեռան արեւելյան ստորոտին Աստղաձորի հարավում պահպանվող կիկլոպյան ամրոցի ու բնակատեղի ավերակներն են, մոտ 10 կիլոմետր հարավ՝ Մարտունու Մթնաձորի ու Հերի Բերդի ամրոցները։ Ու այս ամրոցներից քիչ հյուսիս արդեն Վաղաշենի Սուրբ Հռիփսիմե մատուռի ավերակներն են, որտեղից գտնվել է արամեատառ Արտաշիսյան արձանագրությունը։ Իսկ ավելի հյուսիս արդեն Վաղաշեն գյուղն է՝ փռված Սեւանի ծաղկածիծաղ ափին։
Ահա թե ինչու են կառուցվել այս երկու ամրոցները, որոնք հյուսիսից պատնեշել են Մարտունու տարածքի բարձունքներում գտնվող մի քանի բերդերն ու շեները՝ միաժամանակ իշխող դիրք ունենալով ողջ տարածքի վրա։
Ալոյի կողի հյուսիսային հատվածում, լեռան զառիվայրում, նկատելի են այլ պարիսպների շարքեր, որոնք հուշում են, որ ժամանակին այս ամրոցն ունեցել է պաշտպանական մի քանի բնագծեր՝ թշնամական հարձակումները կասեցնելու համար։
Ամեն դեպքում, այս գլխապտույտ բարձունքներին պահպանված կիկլոպյան դարաշրջանի ամրոցների ավերակները հպարտություն ու պատկառանք են ծնում առ մեր հեռավոր նախնիները՝ դաժան մաքառումների, քարակերտ ամրությունների կերտման գնով սեփական հայրենիքն ու ազգային ինքնությունը պաշտպանելու, զորեղ ու դաժան թշնամիներին դիմագրավելու ձգտումների համար։
Խոսրով Խլղաթյան