ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆԻ ԿՅԱՆՔԻ ԷՋԵՐԻՑ

Այսօրվա պես հիշում եմ: 1963 — ին Երևանի պետական համալսարանի ֆիզիկայի և մեխմաթ ֆակուլտետների մեծ լսարանում (հավանաբար ակադեմիկոս Արտաշես Շահինյանի խորհրդով) տեղի ունեցավ առաջին կուրսեցիներիս հանդիպումը այն ժամանակ արդեն դասական գրող Կոստան Զարյանի հետ:

Նոր — նոր էր Հայաստանում հրատարակվել «Նավը լեռան վրա» վեպը: Կլանված ու զարմացած լսում էինք նրա պատմությունները Մեծ եղեռնի, իր և գերմանացի հայտնի հայագետ Յոհաննես Լեփսիուսի հանդիպումների, եվրոպական գիր ու գրականության մեծերի մասին: Հարցեր, անդադար հարցեր… թե ե՞րբ պիտի իր գործերի հիման վրա ֆիլմ նկարահանվի,ի՞նչ նոր գործեր ունի…

Նրան հարցրեցինք նաև (այն էլ` 1963 — ին), թե` Վարպետ, Աստծուն հավատո՞ւմ եք: Մի փոքր լռեց, հայացքը երկինք պարզեց, ձեռքը վեր բարձրացրեց և ասաց. «Ես հավատում եմ: Հավատում եմ, որ այնտեղ Գոյը կա, գերբնական մի հզոր ուժ կա»:

Ռոբերտ Մաթոսյան

Չգիտեմ ում մոտ ինչպես, սակայն այդ օրվանից սկսեցի աշխարհին այլ աչքերով նայել: Կոստան Զարյան գրողը մինչև հիմա էլ ինձ համար լուսավոր մի էակ է, երկինքը երկրին կապող մի օղակ: Նրա նկատմամբ ինձ համակած այդ սերն էր, որ արդեն 90 — ականներին, այցելեցի մեծ գրողի որդուն` Ճարտարապետ Արմեն Զարյանին: Դուռը բացեց բարեհամբույր գերմանուհի կինը և ուղեկցեց ճարտարապետի աշխատասենյակ: Ցուրտ ու մութ տարիներն էին, բակում ամերիկացիները նավթ էին բաժանում, և նրանց ծանոթներից մեկը տասը լիտր նավթ վերև բարձրացրեց: Ամուսինների երջանկությանը չափ չկար: Հենակները կողքը, ձեռքերն իրար շփելով` Արմեն Զարյանն ինչ — որ նախագծի վրա էր աշխատում:

Խոսք է բացվում Երևանյան այս իրավիճակից: Ասաց երեխաներս արդեն Իտալիայում են:

Պատմում եմ Կոստան Զարյանի հետ համալսարանական մեր հանդիպման մասին և խնդրում` «Ֆիլմ» թերթի իրավահաջորդ «Գեղարվեստի» համար հոդված գրի իրենց գերդաստանի, Կոստան Զարյանի և Լեփսիուսի հետ նրա հանդիպումների մասին:

Օրեր անց հոդվածը պատրաստ էր, որը վերատպել եմ «+Կինո» ամսագրի, թիվ 27-ում:

Ռ. Մաթոսյան

Լուսանկարները տրամադրել է Ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտը և Արա Արմենի Զարյանը:

ԼԵՓՍԻՈՒՍԻ ԱՅՑԵԼՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆԻՆ

Այս տողերը գրում եմ ոչ որպես իմ ապրած կյանքի հիշողություն, դա անհնար է, քանի որ հանդիպումը, որի մասին խոսելու եմ, տեղի է ունեցել, երբ ես նորածին երեխա էի: Հետևաբար երկու անձնավորությունների տեսակցության մանրամասները կարդացել եմ Կոստան Զարյանի «Գյուղի Օֆելյան» գրվածքում, բայց հատկապես` մորս ֆրանսերեն գրված, անտիպ «հիշողությունների» առաջին տետրում, որտեղ նա ավելի հանգամանորեն է գրում այդ հանդիպման մասին:

Մի քանի խոսք Կոստան Զարյանի, իր ընտանիքի և 1914 — 15 թվականների քաղաքական միջավայրի մասին:

Ծնողքս ամուսնացել են Միլանում, 1912 — ի դեկտեմբերին, ապա տեղափոխվել են Վենետիկ, ուր հայրս ֆրանսերեն և ռուսերեն է դասավանդել «Բերլից Սքուլ» լեզուների դպրոցում: 1913 — ի մարտ ամսին ծնողներս մեկնում են Կ.Պոլիս, ուր բնակություն են հաստատում Պերա թաղամասում: 1914 — ի հունվարի մեկին լույս է տեսնում Կ. Զարյանի հիմնադրած և տնօրինած «Մեհյան» գրականության և արվեստի հանդեսը, որը սակայն երկար կյանք չունեցավ: Պոլսում իշխող հայատյաց թուրքական քաղաքականության հետևանքով այն դադարեց նույն տարվա հուլիսի մեկին` 7 — րդ համարի հրապարակումից հետո:

                                                                                                                                                         Կոստան Զարյան

Եվրոպայում քաղաքական դրությունը պայթունակ էր: Մեծ ազգերը պատրաստվում էին պատերազմի, որ ծագեց 1914 — ի օգոստոսի 2 — ին, երբ գերմանական բանակը ներխուժեց Լյուքսեմբուրգ, Բելգիա, գրավեց Բրյուսելը, Նամյուրը, նվաճեց Էլզասը և Լոթարինգիան, իսկ սեպտեմբերի 13 — ին` Մառնի վճռական ճակատամարտից հետո գերմանական բանակը կանգ առավ: 1914 — ի հոկտեմբերի 2 — ին օսմանյան Թուրքիան դաշնակցության պայմանագիր կնքեց Կայսերական Գերմանիո հետ ու ներգրավվեց պատերազմի մեջ: Երիտթուրք կառավարողները պատերազմի սկզբից ևեթ ձեռնամուխ եղան հայերին բնաջնջելու գործին: Արևմտահայ ռազմական ուժի ոչնչացմանը զուգընթաց ծրագրայնորեն կազմակերպվեց Պոլսում բնակվող հայ մտավորականների ձերբակալումը և բանտարկումը: Այդ ողբերգական իրադրությունը ստիպեց հորս շուտափույթ թողնել Պոլիսը և Պոլսից մեկնող վերջին` դիվանագետներին վերապահված գնացքով հասնել Սոֆիա:

Բուլղարիան 1915 թվականի հոկտեմբերի 14 — ի հայտարարությամբ մասնակցելու էր առաջին համաշխարհային պատերազմին: Ծայրահեղորեն լարված, բախումներով հղի էր բալկանյան միջավայրը: Սոֆիա էին ժամանել օտարազգի քաղաքական, զինվորական, դիվանագիտական դիտորդները:

Այդ ծանր մթնոլորտից խուսափելու նպատակով, հայրս մի քանի շաբաթ Սոֆիայում ապրելուց հետո հեռանում է քաղաքից ու բնակություն հաստատում մայրաքաղաքից ոչ շատ մեկուսացած` Կրասնո Սելո պարտեզների, ելակի դաշտերի և վայրի ծաղիկների մեջ թառած համեստ գյուղում: Մայրս իր հիշողություններում նշում է, որ նա ներշնչված աշխատում էր հիասքանչ բնություն ունեցող գյուղի խաղաղ պայմաններում: Դեռ Պոլսում սկսել էր գրել «Երեք երգեր» պոեմը, իր խոսքերով` «համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին», իսկ մյուս մասերը անմիջապես հետո` «արյունի և ողբերգության օրերին» (տես` «Երեք երգեր», Վիեննա, 1941): «Ձայներ եկեղեցում», «Աստղերի քերթվածը», «Պարը», «Մոգերը» և «Փողի կանչը» մասերը Զարյանը գրել է Կրասնո Սելոյի այն մենատանը, որտեղ ապրում էինք 1915 — ի գարնան և ամառային ամիսներին: Նախքան Բուլղարիայի պատերազմի մեջ մտնելը ընտանիքը հեռացավ այդ երկրից նախ` Սալոնիկ, Պիրե Մեսոինա, Նեապոլ, իսկ հետո հոկտեմբերին հասանք Հռոմ, որտեղ հայրս բնակարան վարձեց Վիա Կրիսպիի «Պանսիոնե Պաչիտո» — ում: Այդ նույն պանսիոնում 1864 — 68 թվականներին բնակվել էր Հենրիկ Իբսենը և այդտեղ էր գրել իր երկու գլուխգործոցները` «Բրանդը» (1865) և «Պեր Գյունտը» (1867):

Այդ նույն պանսիոնում էին բնակվում Սոֆիայից փախած ռուս գրողներ և լրագրողներ Պևզները, Ասարգինը, Վիկտորովը և Դերենտալը` Կ. Զարյանի հին ծանոթները, որոնք այցելում էին մեր Կրասնո Սելոյի մենատունը, ուր և 1915 — ի գարնանը Զարյանին երկու անգամ այցելության եկավ Յոհաննես Լեփսիուսը` Էնվեր փաշայի հետ տեսակցելուց առաջ և անմիջապես հետո: Գերմանացի հոգևորական, «Գերմանահայկական ընկերության» նախագահ Լեփսիուսը Պոտսդամից ուղևորվելով Պոլիս` կանգ էր առել Սոֆիայում, որպեսզի այցելի Կոստան Զարյանին:

Կ. Զարյանի «Գյուղի Օֆելյան» վիպակից մեջ բերեմ հետևյալը.

— «Դոկտոր Լեփսիուսը, վաղեմի, ազնիվ մեր այդ բարեկամը, եկել է, գնում է Պոլիս: Ուզում է դիմումներ անել: Ուզում է դեպքերի առջևը առնել…

— Սոֆիա հասնելու օրը հեռագիր ստացավ, որ զավակը սպանված է ֆրանսիական ճակատի վրա:

— Խեղճ մարդ:

— Հեռագիրը կարդաց, գույնը գցեց և էլ այդ մասին չխոսեց:

Գարուն, արյուն, արև և վիշտ, 1915:

***

Այցելությունից հետո Լեփսիուսը մեկնում է Կ. Պոլիս` Էնվեր փաշային հանդիպելու, փորձելու ազդել երիտթուրքական ղեկավարների վրա, որպեսզի վերջ տան հայերի կոտորածներին:

Ֆ. Վերֆելը իր «Մուսա լեռան քառասուն օրը» վեպում նկարագրում է Լեփսիուսի ժամանումը Պոլիս, թե ինչպես Էնվերին` «Պատերազմի աստծուն» հանդիպելուց առաջ, նա «հարցաքննում էր երկրի ներսից եկած գերմանացիներին կամ ամերիկացիներին: Նա օրեր շարունակ նստած էր ամերիկյան Բիբլ Հաումի ընկերության շենքում, հարցուփորձ էր անում տարբեր միաբաննությունների պատկանող հոգևորականների, գաղտնի տեսակցություններ ունենում հայերի հետ, և այս բոլորը` որպեսզի լավ պատրաստված լինի մեծ հանդիպման պահին»: Հանգամանորեն նախապատրաստված հանդիպման արդյունքը բացասական եղավ, Էնվերը մերժեց վերջ տալ կոտորածին:

Լեփսիուսը հուսախաբված մեկնում է Պոլսից, բայց նորից կանգ է առնում Սոֆիայում և այցելում Կ. Զարյանին. ուզում էր նրան տեղյակ պահել Էնվերի հետ ունեցած հանդիպման մասին և գաղտնի կարգադրություններ անել: Այդ երկրորդ հանդիպման մասին Կոստան Զարյանը գրում է.

«Կեռասենու ճյուղը ընկել է պատուհանի վրա, մինչ սենյակը տխուր է: Բարձր ճակատը ձեռքի մեջ առած, աչքերը վհատ, գույնը նետած` նստել է Լեփսիուսը: Մեզնից ամեն մեկը խոսում է ցած, դողդողացող ձայնով, ինչպես խոսում են, երբ հարևան սենյակում օրհասական հիվանդ է պառկած:

Խեղճ մեր աչքերը և խեղճ մեր ձայնը:

— Երբ առարկում էի, Էնվերը կատաղած ինձ նայեց և շնական բառերով «Հայաստանում հայ չպիտի մնա»,- ասաց…

Բայց մի՞թե…

Ու սրտերի մեջ անորոշը հեծկլտում է: Նայվածքները հեռանում են, սարսափած սավառնում սահմանից այն կողմը տեղի ունեցող չտեսնված ողբերգությունների վրա:

Լեփսիուսը ձեռքերը վեր է կարկառում: Երկայն մատներով, նուրբ, անարյուն և տխուր ձեռքեր: Բառերը կանգ են առնում: Երկաթե ծանր գնդերի նման բառերը կախվում են, մինչ սիրտը` տեսողության բարձրագույն այդ կետը, խենթ կնոջ պես հեկեկում է:

— Ուրեմն այդպես, ուրեմն տաճիկները որոշել են բնաջինջ անել հայերին, ուրեմն…

Կեռասենու ճյուղը անհանգիստ բախում է պատուհանները: Լեփսիուսը ճակատն ավելի է սեղմում, մոխրագույն աչքերը վար է նետում և լռում, լռում:

Գարուն, արյուն…

Տեր իմ Աստված, Տեր իմ Աստված»:

***

Նույն հանդիպման մասին մայրս իր հիշողություններում տալիս է մի քանի մանրամասնություն, հետևյալ կերպ.

«Կոստյան (մայրս այդպես էր անվանում հորս) երեկոյան ուշ ժամին վերադառնում է քաղաքից (իմա` Սոֆիայից), վանդակորմի դուռը թողնում է բաց, խոհեմորեն առանց աղմկելու ներս է թողնում մեկ անձրևանոց, երկրորդ անձրևանոցը և երրորդը: Ճանաչեցի մեր բարեկամի գլխարկը (իմա` Լիպարիտ Նազարյանց): Լռությամբ մտնում են ներս, գնում Կոստյայի աշխատասենյակը և փակում դուռը:

— Սիրելիս,- ասում է Կոստյան,- մենք այս երեկո գաղտնի նիստ ունենք այս փոքր տանը, քաղաքից հեռու, ոչ ոք չի կասկածելու: Հայերի մեծ բարեկամը այստեղ է` Դոկտոր Լեփսիուսը, որը իր ամբողջ կյանքը նվիրել է հայ դատին:

Կոստյան ասաց. «Պատրաստիր սամովարը և տուր ինձ: Շարունակիր նայել պատուհանից: Թուրք գաղտնի ոստիկանները մեզ հետևում են»:

Կես գիշեր էր, Կոստյան մտավ սենյակ և ասաց. «Սիրելիս, շուտ քնեցրու Արմենին և եկ մի բան նվագիր: Լեփսիուսը շատ ընկճված է, չարաղետ բան է կանխազգում, քանզի Թուրքիան լքված վիճակում է, վրեժխնդիր է լինելու»:

Մտնում եմ ներս, չորս խոնարհված գլուխ ,մտքերի բեռից ծանրացած, ծխախոտի խիտ ծխի մեջ թաղված: Բացում եմ դաշնամուրիս կափարիչը և հնչեցնում Պաթետիկայի ծանր ակկորդները: Երբ վերջացրի, Լեփսիուսը ձեռքերի մեջ էր պահել իր սպիտակած գլուխը: Քիչ հետո ոտքի կանգնեցին, վերցրին իրենց անձրևանոցները, գլուխ տվին և ուղղվեցին դեպի պարտեզի դուռը: Մեր տան բարեկամը մոտեցավ ինձ և ասաց. «Մեկնում եմ Պոլիս, ինձ ընտրեցին, որպեսզի գաղտնի պատգամագրեր տանեմ մեր հայրենակիցներին»:

***

Լեփսիուսի կենսագրությանն առնչվող այս դեպքը տարիներ առաջ հաղորդել եմ Հալլեի համալսարանի աստվածաբանության դասախոս , պրոֆեսոր Հերման Հոլցին, որը պատմաբան — հնէաբան, «Երեք հազար տարի. Հայաստան» գրքի հեղինակ Բ. Բրենդիեսի հետ պատրաստել էին Լեփսիուսի ամբողջական գործերի բազմահատոր հրատարակությունը: Նրանց համար այն ժամանակ հավանաբար անհասկանալի էր մնացել, թե ինչու Լեփսիուսը Էնվերի հետ ունեցած իր տեսակցությունից առաջ և Պոլսից Գերմանիա վերադարձի ճանապարհին կանգ էր առել Սոֆիայում:

Արմեն Զարյան

«+ԿԻՆՈ»2015 թ.