Գեղամա լեռնավահանի հսկայազանգված ու սքանչելի կատարներից մեկի՝ Սպիտակասարի գագաթի վերելքը սկսելուց առաջ ու Գռիձորի եւ Նազենի լճի համայնապատկերներով զմայլվելուց հետո «Աժդահակ Տուր»-ի ղեկավար Թաթուլ Տոնոյանի ուղեկցությամբ շարժվում ենք դեպի Գնդասար լեռան ստորոտ, դեպի Կոտայքի մարզի Զառ գյուղի վարչական տարածք՝ ժայռապատկերային արվեստի բազմազան ու բազմաթիվ գլուխգործոցները դիտելու։
Թաթուլի ամենագնացը հաղթահարում է Գեղամա լեռների սարավանդներն ու բարձրությունները, դաշտամիջյան խորդուբորդ ճանապարհները։ Ամառային արոտավայրերում մենք տեսնում ենք ոչխարների հոտեր ու տավարի նախիրներ, անասնապահների վրանային կեցավայրեր ու անասնափարախներ, հոտերն ու նախիրները արոտի հանած անասնապահներին, հոտերը հսկող հպարտ ու ամեհի գամփռ շներին, լայնարձակ դաշտերով մեկ արածող կամ վարգող ձիերին՝ հիանալով հովվերգական կյանքի աննման, հոգեպարար տեսարաններով։
Այս կենդանի, հուզառատ պատկերները մեզ ակամա հետ են տանում դեպի դարերի ու հազարամյակների խորքերը, երբ մարդն առավել ուժեղ էր ձուլված բնությանը, երբ նոր-նոր էր հիմք դնում անասնապահության ու հողագործության մեծ մշակույթներին՝ մաքառելով բնական անսանձ տարերքների, կյանքի ամեն մի դժվարությունների դեմ։ Ու նույն հովվերգական կյանքը, քաղաքակրթությունից իսպառ կտրված կենցաղը շարունակվում է նաեւ մեր օրերում, աշխարհից հեռու այս ամայի, կուսական լեռների գրկում։ Եվ երջանիկ ենք զգում մեզ այն մտքից, որ տեսածներս ոչ թե գեղարվեստական կինոնկար է, այլ՝ կենդանի, շնչող իրականություն, աննկարագրելի, հաճելի եռուզեռ։ Մենք սրտաբաց ողջունում ենք սարվորներին ու շարունակում մեր ուխտագնացությունը դեպի Պայտասարի ստորոտ, որտեղ, ինչպես Թաթուլն է նկարագրում, ժայռապատկերների անվերջանալի գրադարան է՝ հսկայածավալ քարափների տեսքով։ 
-Վախենամ, թե այդ ժայռապատկերները մեկառմեկ տեսնելու համար մեզ մի ցերեկը չբավարարի, Սպիտակասար բարձրանալու համար բավարար ժամանակ չունենանք,-ասում է Թաթուլը։
Վերջապես մեր մեքենան կանգ է առնում Պայտասարի ստորոտի քարափի մոտ, ու մենք մեզ արդեն զգում ենք բոլորովին այլ իրականության մեջ, հեքիաթային մի ուրիշ աշխարհում։
Իհարկե, մինչ այս մենք ժայռապատկերներ տեսել ենք Սպիտակասարի արեւելյան կողմում, Սեւսար լեռան փեշին, Վարդենիսի լեռներում, ուստի կարող էինք այս ամենը չհամարել նորություն, եթե չլինեին այս ժայռապատկերների բազմաքանակությունն ու բազմազանությունը։
Այո, մեր տեսածը ժայռապակերների մի ամբողջ գրադարան էր կամ մատենադարան, որտեղ գրեթե ամեն մի որձաքար մի բաց գրքի տեսքով փայլատակում էր մեր աչքերի առաջ։ Առաջին հայացքից պարզունակ թվացող այդ պատկերները, իրականում, գաղտնագրեր են, պատկերագրեր, պատմություն անցյալ կամ արդեն ապրած կյանքի մասին, տիեզերական առեղծվածների մասին, մարդու հոգեկերտվածքի ու փայլատակող մտքի մասին։ 
Գեղամա լեռների ժայռապատկերների մասին բավականին հարուստ գրականություն է ստեղծված, առանձին ուսումնասիրողների կողմից տրված են գիտական համոզիչ փաստեր ու բացատրություններ դրանց ստեղծման նախադրյալների,ժամանակաշրջանների, բովանդակության, պատմահնագիտական ու պատմամշակութային նշանակության մասին։
Առավել ընդգրկուն ուսումնասիրություն է կատարել այս ուղղությամբ Հարություն Մարտիրոսյանը՝ հեղինակելով «Գեղամա լեռների ժայռապատկերները» կոթողային աշխատությունը։
Այդուհանդերձ, անհիշելի ժամանակներից պահպանված ու մեզ հասած այդ ժայռապատկերները, որոնք համարվում են նախնադարյան մարդկանց կողմից արված առաջին քայլերը արվեստի կամ պատկերագրի բնագավառում, շարունակում են մնալ առեղծվածային ու զարմանահրաշ կոթողներ՝ սփռված մեր բարձրադիր ու չքնաղ լեռների լանջերին, մեծ տարածքներ ընդգրկող քարափների տիրույթներում։ Ընդ որում, խոսքը չի գնում մի քանի հարյուր ժայռապատկերի մասին: Ինչպես վկայում են գիտական ուսումնասիրությունները, միայն Գեղամա լեռներում հայտնաբերված ժայռապատկերները հասնում են 12 հազարի, որոնք աչքի են ընկնում պատկերների առատությամբ, ժամանակագրական լայն ընդգրկումով, պատմական նշանակությամբ, արվեստի ոճերի բազմազանությամբ:
Գեղամա լեռները հարուստ են ոչ միայն գետերով ու լճակներով, ալպյան փարթամ բուսականությամբ, կենդանական աշխարհով, այլ նաեւ բազալտ քարերով, որոնք էլ նախնադարյան նկարիչների համար դարձել են հարմարավետ այնպիսի կտավներ, որոնք հազարամյակներ շարունակ դիմացել են ամռան տապին ու ձմռան դաժան ցրտերին, հողմերին ու հեղեղներին, բնության մյուս տարերքներին՝ մնալով գրավոր ու խոսուն վկաները մեր ամենահեռավոր նախնիների վարած կյանքի, հավատալիքների, պաշտամունքի, զբաղմունքի, գեղագիտական ճաշակի, կենսասիրության ու շնորհների:
Ժայռապատկերների այժմ հայտնի հիմնական խմբերը տարածվում են Գեղամա լեռնաշղթայի լեռնագագաթների մոտ, 120-130 քառակուսի կիլոմետր ընդհանուր տարածության և 2000-3000 մետր բարձրության վրա, բնական գոգավորությունների մեջ, քամուց պաշտպանված ու աղբյուրների մոտ գտնվող հրաբխային քարակարկառներում:
Գեղամա լեռների ժայռապատկերները, որոնք վերաբերում են նեոլիթյան ժամանակաշրջանին, փորագրված են երբեմն հսկայական չափերի հասնող որձաքարե ժայռաբեկորների, մեծ մասամբ մետաղական փայլով մակերեսներին՝ ձեռքի քարե թակիչների և կտրիչների օգնությամբ, կետհարվածային և գծաէսքիզային եղանակներով: Ժայռապատկերների մեջ աչքի է ընկնում վայրի կենդանիների բազմազանությունը, որտեղ նշմարվում են ինչպես այժմ Հայաստանում գոյություն չունեցող, այնպես էլ մինչ օրս Գեղամա լեռներում ապրող կենդանիների պատկերները: Կենդանիներն ու թռչունները, ինչպես և մարդկային ֆիգուրները, երկնային մարմինները, տարատեսակ առարկաներն ու աստվածային կերպարները պատկերված են թե´ առանձին եւ թե´ խմբերով:
Ժայռապատկերները գաղափար են տալիս ոչ միայն տեղական համայնքների գոյատեւման ու զարգացման հիմնական նախապայմանների՝ կենդանական աշխարհի հարստության, բազմազանության մասին, այլեւ ժամանակի տնտեսական զբաղմունքների՝ որսորդության, անասունների վայրի տեսակների ընտելացման ու բուծման պայմանների մասին: Ժայռապատկերներում զգալի տեղ են բռնում որսորդական ու անասնապահական ծեսերն ու արարողությունները, որոնցից անբաժան է հայկական հռչակավոր շունը՝ գամփռը:
Գեղամա լեռների պատկերների մեջ աչքի են զարնում վայրի կենդանիների ամենատարբեր տեսակների, նրանց մեծ ու փոքր խմբերի ահռելի քանակն ու բազմազանությունը: Հստակորեն նշմարվում են ինչպես չորրորդական ժամանակներից պահպանված, այժմ Հայստանում գոյություն չունեցող, այնպես էլ մեր օրերին բնորոշ կենդանիների պատկերներ: Դրանք են՝ զուբրը, վայրի ցուլը, կովկասյան ազնիվ եղջերուն, առյուծը հեպարդը, իշայծամը, կխտարները, ընտելացված ու վայրի ձիերը, աղվեսն ու գայլը, շների շատ տարատեսակներ, վարազը, լուսանը, ընձառյուծը, նապաստակն ու մանր կենդանիների վատ որոշվող մի քանի տեսակները, սողունների զանազան տիպերը, վերջապես՝ բադը, սագը, արագիլը, կարապը, կաքավը: Այս կենդանիներից շատերը այժմ էլ շարունակում են ապրել Գեղամա լեռներում: 
Բազմաթիվ ուրիշ ժայռապատկերներում հանդես են գալիս կենդանիների շրջափակման կամ որսորդական այլ գործողությունների կապակցված տեսարաններ՝ կենդանիների բազմաթիվ պատկերներով: Նման կոմպոզիցիաներից մեկը պատկերում է եղջերուների ու այծերի սլացիկ մի խումբ շուրջանակի հետապնդող որսորդների ու դիմացից հարձակվող շների օղակի մեջ: Բոլոր կենդանի արարածներն այստեղ ներկայացված են արտահայտիչ դինամիկայի, բուռն գործողության, բնորոշ շարժումների մեջ:
Հսկա ժայռապատկերներից մեկը իր չորս քառակուսի մետր տարածությամբ լցված է բեզոարյան այծերի 24 ավարտուն և մի քանի անավարտ պատկերներով, որոնք ուղղված են ձախից աջ: Դրանց դիմաց կանգնած կապկպված ներին և մի ուրիշ այծ կարծես փակում են արածող հոտի ճամփան ու ավարտում կոմպոզիցիան: Հովիվը կանգնած է անասունների ետևում, գամփռ շան հետ միասին և ձեռքերի շարժումներով կարծես հավաքում է հոտը: 
Ու այսպես անվերջ կարելի է թվարկել եւ վերծանել այս քարաբեկորների վրա արված պատկերները, որոնցից յուրաքանչյուրը մի առանձին արժեք է, հմայող տիրույթ։
Անառարկելի է, որ այս քանակության ժայռապատկերները չէին կարող կետվել մեկ, անգամ տասնյակ տարիների մեջ, մեկ կամ մի քանի վարպետների կողմից։ Ժայռապատկերային արվեստը հայկական լեռնաշխարհում անցել է հազարամյակների ճանապարհ՝ սերնդեսերունդ փոխանցվելով, կատարելագործվելով ու հարատեւելով եւ ծնունդ տալով գրային համակարգերին։ Ու չեն սխալվում նրանք, ովքեր այս ժայռապատկերների մեջ նկատում են հայկական գրի սաղմերը։
Այս վայրը, հիրավի, ոչ միայն բաց երկնքի տակ փռված անվերջանալի, գաղտնախորհուրդ թանգարան է, այլ նաեւ թաքնված սրբավայր, որտեղ ամփոփված է հայ ժողովրդի հանճարի, կենսասիրության առասպելական պատմությունը, որտեղ հոգով ու սրտով պիտի ուխտի, աղթելու եւ խոնարհվելու գա ամեն մի հայ։
Խոսրով Խլղաթյան