ՇԱՏԻՎԱՆՔԸ

Պռոշաբերդից իջնում ենք դեպի Շատիվանք։ Երկնամերձ բարձունքներից Շատիվանքը չի երեւում, քանի որ այն մեր տեսադաշտից քողարկված է ցածում գտնվող ժայռերի ու ձորերի մեջ։ Իսկ Շատին գյուղի մի հատվածը հազիվ նշմարվում է մի բռի չափ։ Դեպի Շատիվանք տանող ճանապարհներն այնքան թեք ու վտանգավոր են, որ ուղեւորներս որոշում ենք որոշակի ճանապարհ կտրել ոտքով, մինչեւ որ կհասնենք մեքենայի համար ավելի հարթ ու անվտանգ ճանապարհին։ Իսկ Թաթուլը աներկյուղ վարում է մեքենան քարքարոտ վայրընթաց ճանապարհներով, խորունկ անդունդների եզրերով։ Սակայն, մինչեւիսկ ոտքով քայլելիս, մեզ վախ են պատճառում լեռնային այդ թեքությունները, մանավանդ որ առաջ ընթանալու համար մեր քայլերը փոխում ենք անչափ զգուշորեն, տեղ-տեղ՝ միմյանց ձեռքերը բռնած, որպեսզի ցած չգլորվենք։ Այսպես անցնում ենք ավելի քան 1 կիլոմետր։

                                       

Մեր առջեւում փռված է Վայոց Ձորի հիասքանչ համայնապատկերը։ Լեռների բարձրադիր փեշերում նկատվում են ավտոմեքենաների համար բացված ճանապարհներ, որոնք կամ բնակավայրեր են տանում, կամ արոտատեղեր ու դաշտեր։ Իսկ խորունկ կիրճերի մեջ տեսնում ենք գյուղերը, արագահոս գետերի ջրերը։ Մեր շուրջբոլորը մի անառիկ, վայրի լեռնաշխարհ է, կուսական չքնաղ բնություն՝ թաղված ծաղիկների բույլերի, գույների ու բույրերի, քչքչան աղբյուրների, շառաչուն գետերի, լեռների ձյունապատ գագաթների, շքեղաշուք բնապատկերների մեջ։

Հայացքս հառում եմ դեպի հյուսիս, դեպի տասնյակ կիլոմետրերով ձգվող լեռնաշղթան, որն անառիկ, հզոր պարսպի պես պատնեշում է Վայոց Ձորը հյուսիսային կողմից։ Դա Վարդենիսի լեռնաշղթան է, որից այն կողմ արդեն փռված է Գեղարքունյաց աշխարհը, որից այն կողմ էլ անթիվ ու անկրկնելի են բնության ու պատմության հուշարձանները, որից այն կողմ էլ հայկականության հզոր շունչն է իշխում, պամամշակութային նույն միջավայրը։

                                             

Ու այս ուխտագնացության կարեւոր դրվագներից մեկն այն եմ համարում, որ ինձ կյանքում առաջին անգամ բախտ է վիճակվում՝ մոտիկից տեսնելու Վարդենիսի լեռնաշթայի համայնապատկերը Վայոց Ձորի կողմից։ Ու լեռնաշղթայի այս կողմն էլ պակաս հմայիչ չէ, քան թե նրա հակառակ կողմն է Գեղամա աշխարհում․ գրեթե նույն ձյունագես ու դեպի երկինք մխրճվող լեռնագագաթներն են, գագաթներից մինչ կիրճերի հատակը իջնող ձորակները, ռելիեֆային յուրահատուկ կտրվածքներն ու իջվածքները, բարձունքներից սրընթաց իջնող ջրերի շառաչները։ Այսպես կարելի է քայլել մի ամբողջ հավերժություն ու երբեք չհոգնել, աչք չկտրել այս հրաշք բնությունից, հոգեպարար պատկերներից։ Այսպես ավելի սիրելի, ավելի քնքուշ ու վայրենի է դառնում մեր հայրենիքը, հազարամյակների մեր բնօրրանը։

                                                 

Ուզում ենք մինչ Շատիվանք քայլարշավով հասնել, սակայն Թաթուլը, ավելի հարթ տեղ գտնելով մեքենայի համար, մեզ առաջարկում է ճանապարհը մեքենայով շարունակել՝ ժամանակ շահելու նպատակով, որպեսզի օրվա ընթացքում կարողանանք պատմամշակութային այլ հուշարձաններ էլ այցելել։

Մեքենան շարունակում է դժվարին նոր վայրէջքներ հաղթահարել, մինչեւ որ մեր առջեւ իր ցնցող վեհությամբ հայտնվում է Շատիվանքը։ Այն, թեկուզ կիսով չափ խոնարհված, իր երեւելի տեսքով բազմած է հեռավոր, բնակավայրերից կտրված մի ձորի մեջ, Եղեգիս գետի ձախափնյա լեռնալանջին։ Առաջին իսկ դիտարկումից թվում է, թե մենք ավելի շուտ գործ ունենք բերդ-ամրոցի, քան թե վանքի հետ, քանի որ այն բոլոր կողմերից շրջապատված է բավականին մեծ ու անառիկ պարիսպներով , որոնց շուրջ պտտվելն անգամ ժամանակատար է։ Իսկ պարիսպներից ներս արդեն ուշադրության է արժանի հսկայածավալ շինության ամեն մի անկյունը, մուտքերը, արձանագիր պատերը, խաչքար-տապանաքարերը, աշտարակները, գաղտնուղիները, խորանը, կամարակապ սյուները, քանդակներն ու խոյակները։ Պարզ է, որ մի քանի ժամը բավարար չէ՝ տեսածդ ի մի բերելու, վերլուծելու, համակարգելու, հուշարձանի մասին ամբողջական պատկերացում կազմելու համար, որ այդքան հեշտ չէ՝ առանց ափսոսանքի բաժանվելու հոգեւոր հրաշքների այս աշխարհից։ Ու սկսվում է հետաքրքրության գրավիչ դասը՝ հուշարձանի մասին առկա պատմական աղբյուրների ուսումնասիրության շուրջ։

Շատիվանքը գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Վայոց Ձորի մարզի Շատին գյուղից մոտ 4 կիլոմետր արեւելք, Եղեգիսի ձախ ափին բարձրացող լեռան լանջին։ Ստեփանոս Օրբելյանի «Պատմություն Սիսական աշխարհի» գրքի վկայությամբ՝ Շատիվանքը 929 թվականին հիմնադրել է Սյունյաց Տեր Հակոբ եպիսկոպոսը՝ Սմբատ իշխանի, նրա կին Սոփիայի ու եղբայր Սահակի աջակցությամբ։ Այստեղ նա կանգնեցնում է եկեղեցի՝ տաշած վեմերով, զարդարում զանազան երանգներով գեղեցիկ նկարներով։

Ըստ պատմիչի՝ վանքը եղել է «խստակրոն, մեծահռչակ մշտնջենավորանոց»։ Շատինում պահպանվել են 10–14-րդ դարերում բազմաթիվ խաչքարեր, վիմագիր արձանագրություններ եւ դրանց բեկորներ։ 14-րդ դարից հետո վանքը անկում է ապրել. հավանաբար ավերվել է, որովհետեւ 17-րդ դարի կեսին նույն տեղում փաստորեն նոր վանք են կառուցել։

Ներկայիս եկեղեցին՝ երկու զույգ T-աձեւ մույթերով, կիսաշրջանաձեւ խորանի երկու կողմերում ուղղանկյուն ավանդատներով, երկթեք տանիքով եռանավ բազիլիկը, կառուցվել է սրբատաշ բազալտ քարերով, 1655 թվականին եւ կոչվել Սուրբ Սիոն։ Կառուցման հովանավորը նշանավոր վաճառական Հակոբ Ջուղայեցին է, ում անունով մարմարե խաչքար է ագուցված Սուրբ Սիոն եկեղեցու արեւմտյան դռան վերեւում։ Հակոբ Ջուղայեցին, թողնելով աշխարհիկ կյանքը, դարձել է Շատին վանքի միաբան՝ իր միջոցները ի նպաստ դնելով կրոնական կենտրոնի ընդարձակման եւ բարգավաճման գործին։ 17-րդ դարի 2-րդ կեսին վանքի միաբանությունը որոշել է այն վերահաստատել որպես անապատ։ Վերափոխումից հետո Շատին վանքը կոչվել է Շատիկ անապատ ու հետագայում հիշատակվում է այս երկու անուններով։

Վանքի մոտավորապես ուղղանկյուն հատակագծով, հարավից երեք կիսաշրջանաձեւ բուրգերով ուժեղացված պարիսպները, դրանց կից բնակելի սենյակները, այժմ քանդված վիճակում գտնվող սեղանատունը կառուցել է Մովսես վարդապետը 1655–1668 թվականներին, իսկ պարիսպներից դուրս գտնվող գոմը եւ ախոռը՝ Անտոն վարդապետը՝ 1749 թվականին։