ՈՒԽՏԱԳՆԱՑՈՒԹՅՈՒՆ ԴԵՊԻ ՍՊԻՏԱԿԱՎՈՐ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆ ՎԱՆՔ

Սպիտակավոր Սուրբ Աստվածածին վանքը բաղկացած է եկեղեցուց, գավթից, զանգակատնից և համալիրը շրջանցող ամրոցապատերից։ Տեղանքը մասնատված է անդնդախոր կիրճերով։ Համալիրի շենքերը կառուցված են սպիտակավուն ֆելզիտից, որի համար էլ այն կոչվում է «Սպիտակավոր»։

Ըստ եկեղեցու պատերին եղած արձանագրությունների՝ համալիրի միակ եկեղեցին հիմնադրել է Էաչի իշխանը, ով մահացել է 1318 թվականին, իսկ շինարարությունը 1321 թվականին ավարտել է նրա որդին՝Ամիր Հասանը։ Եկեղեցին ըստ ճարտարապետական հորինվածքի գմբեթավոր սրահ տիպի պարզեցված տարբերակն է՝ աբսիդի երկու կողմում փոքրիկ ավանդատներով։ Գմբեթավոր փոխանցումը առագաստային է, թմբուկը բոլորաձև է թե՛ ներսից և թե՛ դրսից։ Եկեղեցու միակ մուտքը արևմտյան կողմից է, կիսակլոր ճակատակալ քարով, որի վրա պատկերված է Աստվածամայրը՝ մանուկ Հիսուսին գրկած։ Սա հայկական միջնադարյան քանդակագործության արվեստի նշանավոր նմուշներից է, այս բնույթի քանդակների մեջ ամենագեղեցիկը Հայաստանում։ Հատկապես ուշադրության աժանի է արեւելյան աբսիդի կոնխի վրայի Քրիստոսի ամբողջական քանդակը, որի երկու կողմում մակագրված է՝ «Յիսուս Քրիստոս»։

Բեմի վրա եղած վեմաքարի մի կողմի վրա քանդակված է մի մարդու բարձրաքանդակ` հոգեւորականի հագուստով, ձեռքերը դեպի վեր մեկնած։ Իսկ գմբեթի հիմքի կամարի վրա եղած հինգ սրբապատկերների բարձրաքանդակներում, ոմանց կարծիքով, պատկերված է Քրիստոսը և չորս ավետարանիչները, ոմանց կարծիքով էլ՝ Հայր Աստվածը՝ հրեշտակների խմբով։

Հուշարձանը շքեղորեն զարդարված է բուսական ու երկրաչափական ձեւերի զարդաքանդակներով եւ զանազան բարձրաքանդակներով, որոնք մշակված են վերին աստիճանի նուրբ ու գեղեցիկ ձեւերով։ Բացի մուտքի ու լուսամուտների շրջանակների արեւմտյան անկյունների մեծ խորշերի գագաթների զարդաքանդակներից, նույն ոճի քանդակներով է պատված նաեւ հյուսիսային պատի մեջ փորված մկրտության ավազանի գավաթը։

Գեղեցիկ են նաեւ պատերի դրսի մասի կտիտորական կոմպոզիցաները։ Դրանցից մեկը գտնվել է հյուսիսայնի պատի վրա՝Էաչի եւ Ամիր Հասան Պռոշյանների պատկերներով։ Ժամանակի ընթացքում այն ընկել է, ապա տեղափոխվել էրմիտաժ: Ուսումնասիրությունները ցուց են տվել, որ բարձրաքանդակը եկեղեցու հյուսիսային ճակատին ագուցվել է հետագայում։ Իսկ հարավային ճակատի մասում ագուցված էր Ամիր Հասանի որս անելու տեսարանը, որը այժմ գտնվում է Հայաստանի պատմության պետական թագարանում։

Եկեղեցուն արեւմուտքից կից է հատակագծում ուղղանկյուն գավիթը, որը եղել է թաղածածկ, հյուսիսային եւ հարավային պատերին պահպանվել են թաղակիր կամարները կրող պահունակները։ Պահպանվել են միայն պատերի ներքեւի մասերը։ Գավթի արեւմտյան պատին հպված է յուրօրինակ հորինվածքով զանգակատունը, որը 1330 թվականին կառուցել են Հովհաննես եւ Թաձնա ամուսինները։

Պահպանվել են ուշ շրջանի պարսպապատերի մնացորդները, որոնցից ներս տեղավորված են եղել միաբանության բնակելի շենքերը եւ գերեզմանոցը։ Սպիտակավորը Վայոց Ձորի կարեւոր մշակութային, կրթական եւ հոգևոր կենտրոններից է եղել` պատմության ընթացքում դիմակայելով 15-րդ դարի թուրքմենական Կարա-Կոյունլու եւ Ակ-Կոյունլու ցեղերի ասպատակություններին, որոնք, մոնղոլական տիրապետության անկումից հետո, թալանում ու ավերում էին շրջանը։

Գլաձորի համալսարանի գործունեության դադարելուց հետո, 1340-ական թվականներին, այն դառնում է Պռոշյանների կրթամշակութային կենտրոնը, որը ծաղկում է ապրում վանահայր վարդապետ Ավագտերի օրոք. մեզ են հասել վերջինիս կողմից ընդօրինակված ձեռագրերից, որոնք ստեղծվել են 15-րդ դարի 2-րդ կեսին։ Սպիտակավորի միաբանությանը նյութական օժանդակություն է ստացել նաեւ Օրբելյան իշխաններից։ 1339 թվականին Լիպարիտ իշխանի որդի Սմբատ Օրբելյանը միաբանությանը նվիրաբերում է ընդարձակ այգիներ, որոնցից հանվանե նշում է «զՎախթանկենց այգի»:

Լենկթեմուրի արշավանքների ժամանակ վանքը թալանվել է, գավիթն ավերվել, քանդվել են պարսպապատերը եւ այրվել տնտեսական նշանակության կառույցները, դրանցից ոչ մեկը երբևէ չի վերակառուցվել, թեեւ վանքը գործել է մինչեւ 1604 թվականի Շահ-Աբբասի կողմից հայերի բռնագաղթը։

Ըստ ժողովրդական ավանդության` Հնում Սպիտակավոր, Արկազի Սուրբ Խաչ եւ Թանադե վանքերը կրակի լույսի ազդանշաններով կապակցվում եւ լուրեր էին փոխանցում իրար։ Պատմում են նաեւ, որ գարնանը վանքի շուրջը ծաղկում են անթիվ անհամար ծաղիկներ, եւ նրանց մեջ վանքը ինքն էլ ծաղկի է նմանվում, այդ պատճառով Սպիտակավոր վանքը ժողովուրդը անվանում է նաեւ Ծաղկի վանք։

Երբ իջնում էինք Պռոշաբերդից՝ դեպի Շատիվանք ուղեւորվելու, արդեն օրը կիսվել էր։ Պռոշաբերդից ստացած վառ տպավորությունների ու ոգեւորության ներքո հանկարծ մեր տեսադաշտում բացվեց զարմանահրաշ նոր տեսարան․ Սպիտակավորի ողջ բակն ու շրջակայքն ամբողջությամբ լեցուն էր ուխտավոր մարդկանց բազմությամբ, որոնք միաժամանակ աչքի զարնող տոնախմբությամբ թնդացնում էին ազգային երգն ու պարը՝ մի անասելի շունչ, ոգի ուկենդանություն հաղորդելով Սպիտակավորին, Նժդեհի գերեզմանին, հայրենի լեռնաշխարհին, հարավային կողմում վեր բարձրացող Պռոշաբերդին, ամեն մի քար ու թփին։ Մեր տեսածը մի բացառիկ ազգային ուխտ էր, Նժդեհյան ուխտ, մեր սրբադասված նահատակների հիշատակի հավերժության, մեր պետականության վերակերտման ու հզորացման, մեր համազգային նպատակների շուրջ համախմբվելու ուխտ։

Սպիտակավորը վերանորոգվել է 1960-1970-ականներին եւ 2006 թվականին։

Խոսրով Խլղաթյան