Հնասեր Թաթուլ Տոնոյանի եւ խաչքարագետ Սեւակ Արեւշատյանի ուղեկցությամբ շարունակում ենք մեր ուսւումնասիրությունները Գեղարքունիքի մարզի պատմամշակութային հուշարձանների տարածքներում՝ նոր արժեքներ բացահայտելու ակնկալիքով։
Հերթական այցը կատարեցինք Զիարաթ կոչվող մատուռ-սրբատեղիում։
Զիարաթ մատուռ-սրբատեղին գտնվում է Գեղարքունիքի մարզի Գավառ համայնքի Ծաղկաշեն գյուղից շուրջ 3 կիլոմետր դեպի հյուսիս-արեւմուտք ընկած հեռավորությամբ, բարձրադիր բլրի գագաթին, ծովի մակերեւույթից շուրջ 2300 մետր բարձրության վրա։ Իսկ Գավառ քաղաքի Հացառատ թաղամասից հեռավորությունը կազմում է շուրջ 11-12 կիլոմետր։
Այս սրբատեղի այցելում են Գավառ համայնքի բազմաթիվ ուխտավորներ, սակայն համարում են, որ այն հիմնականում Հացառատի բնակիչների ավանդական սրբավայրերից է։
Քառանավ ու միագմբեթ մատուռը կառուցվել է 2011 թվականին, Գավառ քաղաքի Հացառատ թաղամասի բնակիչ Աշոտ Դաբաղյանի բարերարությամբ եւ Արտավազդ Թեմուրյանի ճարտարապետությամբ։ Նորակառույց այս շինությանը կից պահպանվել է հին մատուռը, որը նորոգվել կամ վերակառուցվել է 19 -20-րդ դարերի ընթացքում։
Հին մատուռի ներսում էլ պահպանված են պատմաճարտարապետական այն տարրերը, որոնք կարող են ստույգ տեղեկություններ տալ սրբավայրի հիմնադրման դարաշրջանի, պատմական միջավայրի ձեւավորման ու զարգացման մասին։
Առաջինը, որն աչքի է զարնում այդ տարրերից, հին մատուռի հյուսիսարեւմտյան պատի անկյունում հենված ու կանգնած վիճակում գտնվող քառակոթող սյունն է՝ ավելի քան մեկուկես մետր բարձրությամբ ու կես մետր լայնությամբ։ Նրա վերին մասը, կոտրված վիճակում, արեւի սկավառակի պատկերով, գտնվում է քիչ հեռվում, հյուսիսային կողմի պատի ստորին հատվածում։ Ու եթե միացվեն կոթողի հատվածները, ապա այն կունենա մոտ երկու մետր բարձրություն, որը կարող է եւ ամենաբարձրը համարվել Գեղարքունիքի մարզում մինչ այժմ հայտնի քառակոթողների մեջ։ Համամետաբար լավ պահպանված այս կոթողը թվագրվում է վաղ միջնադարով՝ մոտ 6-7-րդ դարերով, ինչը հաստատեց նաեւ ՀՀ ԳԱԱ Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն, հնագետ Արսեն Բոբոխյանը՝ մեր կողմից ուղարկված լուսանկարն ուսումնասիրելուց հետո։ Հնագետների կարծիքով՝ նման կոթողները, որոնք համարվում են խաչքարերի նախատիպերը, դրվել են նորակառույց եկեղեցիների մուտքերի մոտ։
Ու այս քառակոթողի գոյությունն արդեն իսկ փաստում է, որ սրբատեղին գործել է վաղ միջնադարում՝ շատ ավելի վաղ, քան նշված է հուշարձանների պահպանության պետական ցանկում՝ 13-14-րդ դարեր։
Հին մատուռի ներսում կա երկու գեղաքանդակ խաչքար ու մեկ խաչքարաբեկոր, որոնք իրենց պատրաստման ոճով նման են իններորդ դարի խաչքարերին։ Լավ պահպանված է նաեւ մկրտության քարե ավազանը։ Այսքանով արդեն իսկ հաստատվում է, որ սրբատեղին գործել է նաեւ իններորդ ու հետագա դարերի ընթացքում, անառարկելիորեն՝ հայկական միջավայրում։
Շատ հետաքրքիր ու հիմնավոր տեղեկություններ են տալիս նաեւ հուշարձանի պատերից դուրս գտնվող տարրերը՝ հին եկեղեցու հաստ պատերի հետքերը, որոնք գտնվում են նորակառույց մատուռի մուտքի դիմաց՝ ձգվելով դեպի արեւմուտք ու թեքվելով դեպի հյուսիս։ Հին մատուռի հյուսիսային կողմում էլ նկատվում են հին ու հաստ պատերի հետքեր։ Իսկ մատուռի արեւելյան կողմում հստակ նկատվում է կրոմլեխի հետքը, որն արդեն սույն հուշարձանի պատմությունը տանում է դեպի հեռավոր հազարամյակների խորքերը կամ վաղբրոնզեդարյան ժամանակները։
Մատուռի հարավային կողմում, մի քանի տասնյակ մետր հեռավորությամբ, աչքի է զարնում արեւելքից արեւմուտք ձգվող պարիսպը, որը երեւում է հողի շերտի տակից։ ՄԻ քանի տասնյակ մետր ներքեւում էլ նկատվում է պարսպի երկրորդ շարքը։
Հուշարձանի շրջակայքում նկատելի են նաեւ հին դամբարանների ու բնակատեղիների հետքեր, որոնք գործել են տեւական դարերի ընթացքում, քանի որ տարածքը շատ հարուստ է արոտավայրերով ու ջրի պաշարներով, որսի կենդանիներով։
Հուշարձանի Զիարաթ անունը գալիս է պատմության շատ մոտիկ ժամանակներից, երբ այս տարածքը որպես արոտավայր ուշ միջնադարում օգտագործել են եզդիները։ Ավելորդ չէ հիշեցնել, որ եզդիների գլխավոր սրբավայր-տաճարը կոչվում է Զիարաթ, որը հենց եզդիերենով նշանակում է սրբատեղի։
Սակայն ամբողջ հարցն այն է, որ այս հուշարձանի ողջ տարածքում չկա մի հետք, որը կհիշեցներ եզդիական մշակույթը կամ միջավայրը։ Այն բացառապես հայկական է ու հարկ է, որ իր վրա կրի, որքան շուտ, այնքան լավ, հայկական անվանում։
Իմ հաջորդ դիտարկումը, որն առավել քան հրատապ է․ հուշարձանների պահպանության պետական ցանկում պետք ներառել ու հաշվառել այս հուշարձանի ներսում պահպանված քառակոթող սյունը, իններորդ դարի երկու խաչքարերը, քառակոթող սյան գլխի ջարդված մասը, կնունքի քարե ավազանը՝ դրանք թվագրելով իրենց ստույգ ժամանակաշրջաններով։ Դրանով իսկ հուշարձանը կունենա իր ստույգ ու ճշգրտված անձնագիրը։
Դժվար է ասել, թե ինչից, ինչ փաստից ելնելով են ժամանակին այս մատուռը համարել 13-14-րդ դարի կառույց, երբ մենք նման որեւէ հետք այդպես էլ չգտանք այդ տարածքով ու շինության ներսով մեկ։
Սրբավայրի արեւելյան կողմում, ինչպես ափիդ մեջ, երեւում են Սեւանա լիճն ու Գավառի բնակավայրերը, հարավում ու արեւմուտքում՝ Գեղամա ու Վարդենիսի վեհ լեռնավահաններն ու բազմաթիվ լեռնագագաթները, հյուսիսում՝ Սեւանա լիճը երիզող Արեգունու ու Սեւանի լեռնաշթղաները։
Այս սրբավայրը, որ ուխտատեղի է համարվում դարեր շարունակ մեր ժողովրդի համար, դեռ կարիք ունի հնագիտական լուրջ ուսումնասիրման։ Իսկ նրա ձգող հզորությունն ու ներշնչանքի ուժը զգալու համար հարկավոր է կյանքում գոնե մեկ անգամ անձամբ լինել սերունդների հիշողության մեջ սրբացած այս մատուռում։
Այս հուշարձանը ոչ թե պետք է լինի անտեսված կամ երկրորդված, այլ՝ ավելի արժեւորված ու կարեւորված։
Խոսրով Խլղաթյան