Աղջիկ-տղայի քարը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզի Հայրավանք գյուղից 1 կիլոմետր դեպի արեւմուտք, Երեւան-Գավառ—Մարտունի -Վարդենիս նախկին ավտոխճուղու ձախակողմյան հատվածում։ Մինչ 1980- ական թվականները, երբ դեռ գործում էր խճուղին, նրա ուղիղ հարեւանությամբ էլ՝ աղբյուրը, ճաշարանը, կաթնարտադրության համալիրը, գեղաքանդակ այս խաչքարի տեսքով ու նրա շուրջ պահպանված ավանդազրույցով հետաքրքրվում էին բազմահազար ուղեւորներ, ովքեր կանգառ էին կատարում այս վայրում, կատարում իրենց ուխտը, հագեցնում ծարավը կամ քաղցը, իսկ, այսպես ասած, Աղջիկ-Տղայի քարն էլ միշտ, գիշեր թե ցերեկ, իր երկրպագողների բանակն էր ունենում։
Իրավիճակը միանգամայն փոխվեց, երբ 1980-ական թվականներին շահագործման հանձնվեց մայրաքաղաքից դեպի Սևան-Գավառ-Մարտունի-Վարդենիս տանող նոր երթուղին, ու Աղջիկ-Տղայի քարն արդեն կորցրեց անհաշիվ երկրպագուների իր բանակը՝ մնալով լոկ գեղեցիկ հուշ մարդկանց զրույցներում։ Իսկ երբ ԽՍՀՄ փլուզման հետեւանքով լուծարվեց նաեւ անասնապահական կաթնապրանքային խոշոր համալիրը, փակվեց ճանապարհամերձ ճաշարանը, տարածքը լքվեց ու դարձավ ամայի մի վայր, որտեղ միայն երեւում էին անասնապահ ու հողագործ մարդիկ։ Ցամաքեց ու քանդվեց նաեւ գեղեցկատես հուշաղբյուրը, որից ուխտավորի սրտով ջուր էին բազմահազար ուղեւորները։
Աղջիկ-Տղայի քարը, պարզվում է, մինչ նախորդ դարի երկրորդ կեսը եղել է մասամբ կոտրված, բեկորները՝ տեղում ընկած։ Այդ մասին է վկայում Սեդրակ Բարխուդարյանն իր «Դիվան հայ վիմագրության» կոթողային աշխատության մեջ։
«Խաչքար, մեծ եւ գեղաքանդակ, կանգնած է խճուղու եզրին, նորաշեն աղբյուրի եւ ճաշարանի մոտ, որտեղից ճանապարհները խճուղուց բաժանվում են դեպի Լճափ եւ Բերդկունք գյուղերը։ Իր տեղումն է պատվանդանը եւ նրա վրա խաչքարի ստորին մասի մի փոքր կտոր․ վերեւի մեծ մասը մի քանի կտորներով ընկած է շուրջը, մի մեծ բեկորի վրա, որը խաչքարի հյուսիսային կողմն է, մնացել է 11 կարճ , եւ մի փոքրի վրա, որը վերին մասն է՝ 2 տող, մնացածը՝ խաչքարի տակ եւ պատվանդանի վրա․ « Ի թիվս ՉԻԳ /1274/ Ես ՄՈՒԱՏԱՅՍ ԿԱՆԿՆԵՑԻ ԶԽԱՉՍ․ ՈՐՔ ԵՐԿԻՐ ՊԱԳԱՆԷՔ ԱՍՏՎԱԾ ՈՂՈՐՄԻ ԱՍԱՑԷՔ ԻՆՁ ԵՎ ԾՆՈՂԱՑ ԻՄՈՑ»
Ծանոթություն՝ կողի վերեւի մասում գրիչը թվականը ջնջել է եւ նոր տողից գրել ։
Հրատարակիչներն անձնանունը վերծանել են՝ Սմբատյանցը՝ Աբուսալմ, Լալայանը՝ Աբուսալմայս․ գրերի պահպանված մասերի տեղադրությունից երեւում է, որ անվան սկզբի Աբուսալմ մասի համար տեղ չկա․ այդտեղ ընդամնեը մեկ տառի տեղ կա․ կարծում ենք, որ պարզապես Մուրատս պետք է լիներ, և գրիչը Մուրատայս է գրել , ինչպես ուրիշ շատ դեպքերում»,-գրում է Բարխուդարյանը։
Այս խաչքարը, փաստորեն, հետագայում, 1960 կամ 70-ական թվականներին է ամբողջացվել՝ իրար միացվելով կոտրված բեկորներով։
Աղջիկ-Տղայի քարի հետ կապված զրույցի մասին մարդիկ պատմել են բերնեբերան, սերնդեսերունդ։ Ի դեպ, այս խաչքարին տվել են նաեւ «Հազախաչ» անվանումը, անվանում, որը կրում են նաեւ ինչպես Գավառի, այնպես էլ մեր մարզի այլ տարածքների որոշ խաչքար-տապանաքարեր։ Սա նշանակում է, որ այս ավանդազրույցը գալիս է մարդկային կյանքի շատ ավելի հեռավոր ժամանակներից՝ հուզմունքով ու սիրով ընդունվելով սերունդների կողմից, մանավանդ որ այս խաչքարի շրջակայքում նկատվում են հնագույն դամբարանի հետքեր։
Ըստ ավանդության՝ Խազախաչի տակ թաղված են երկու ծաղկահասակ սիրեցյալներ։
Տարիներ առաջ իրար են սիրահարվում այդ կողմերում ապրող քահանայի աղջիկն ու մի քաջ, գեղեցիկ տղա։
Մեր քաջ տղան, սակայն, աղքատ է եղել, եւ քահանան հրաժարվել է նրա հետ ամուսնացնել իր աղջկան։ Եվ ահա տղան որոշում է փախցնել աղջկան։
Քահանան, իմանալով այս որոշման մասին, ծուղակ է պատրաստում տղայի համար։ Նրան ասում է, որ ինքը պատրաստ է օրհնել նրանց միությունը՝ պայմանով, որ տղան մեկ օրում «Թափի գլխի» արտը քաղհան անի, վերջացնի։
Սա անկարելի բան էր, արտը ախր շա՜տ մեծ էր։ Բայց տղան չի հուսալքվում։ Նա գիշերը գերանդին սրում է և առավոտ կանուխ սկսում է երգելով արտը քաղել։
Երբ մութն արդեն սկսում է ընկնել, տղան գրեթե վերջացրած է լինում իր գործը։ Այդ ժամանակ պառավը, որ քահանայի հրամանով հետևում էր տղային, շտապում է քահանային իմաց տալ գործի վիճակի մասին։
Քահանան, որպեսզի ինքն իր խոսքի գերին չդառնա, պառավի միջոցով տղային սուտ լուր է ուղարկում՝ իբր աղջիկը հանկարծակի մահացել է։
Այս վատ լուրը լսելուն պես տղայի սիրտը կանգ է առնում եւ նա ընկնում է այն նույն տեղը, ուր այսօր կանգնեցված է Խազախաչը։
Իսկ աղջկան քահանան ասում է, թե իբր տղան չի կարողացել ավարտել արտի քաղհանը, ուժասպառ է եղել և տեղում մահացել։
Սա լսելուն պես աղջիկը իրեն նետում է լիճը և խեղդվում:
Միայն այս դեպքում քահանան ուշքի է գալիս և հասկանում, թե որքան չար գտնվեց երկու սիրավառ հոգիների հանդեպ։
Նա լճից հանում է աղջկա դին եւ հողին հանձնում նույն գերեզմանում՝ տղայի կողքին։
Այդ գիշեր բոլոր գյուղացիները տեսիլք են ունենում։ Նրանց հայտնվում է Սուրբ Նշանը՝ ծերունու կերպարանքով և պատգամում, թե ով հազի ցավ ունենա, թող գնա այդ երկու ջահելի գերեզմանը համբուրի, նրանց ողորմի տա, եւ հազը կկտրվի։
Հազախաչը սիրահար զույգերին օգնում է, որ հասնեն իրար։ Այն նաեւ սիրահարների պահապան Սուրբն է։
Աղջիկ-Տղայի քարից դեպի արեւմուտք, դեպի Գեղամա լեռնավահան ձգվող սարավանդի վրա նկատելի են հնագույն բնակատեղիների ավերակների հետքեր։
Խոսրով Խլղաթյան