Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հռչակման օրը «Աժդահակ Տուր»-ի ղեկավար Թաթուլ Տոնոյանի հետ ձեռնարկում ենք հերթական ուխտագնացությունը դեպի Հայաստան աշխարհի սրբազան վայրեր, դեպի հայկականության ակունքներ, որոնք հազարամյակներով սնուցել են մեր ժողովրդի միտքը, հոգեկերտվածքը, մաքառման ու արարման ձգտումները։
Ուխտագնացություն ենք ձեռնարկում դեպի Սյունյաց աշխարհ, ուր ամեն մի շեն, ամեն մի լեռ, ամեն մի բերդ ու ամրոց, բնության ամեն մի անկյուն շաղկապված են Հայոց հնօրյա ու նորօրյա պատմությանը, վերելքներին ու անկումներին, հերոսական ու ողբերգական ժամանակներին, վերջապես՝ արքայական ու իշխանական տոհմերին, ազգային հզոր ոգուն, բնական կամ ձեռակերտ սքանչելի հուշարձաններին։
Մենք գնում ենք Սիսակ Նահապետի երկիր, որը մեզ ավանդվել է մեր հեռավոր նախնու կողմից՝ որպես հրաշագեղ բնություն ուեցող, սակայն անառիկ մի լեռնաստան, որից պետք է զարհուրի ամեն մի թշնամական ուժ՝ այն գրավելու փորձ անելուց առաջ։ Մենք գնում ենք Անդոկ իշխանի երկիր, որտեղ շատ անգամներ են նվաճող բանակները բախվել անառիկ ամրոցների ու սոսկալի հարվածների։ Մենք գնում ենք Դավիթ Բեկի երկիր, որտեղ Հայոց գահերեց զորավարը խիզախորեն ազատության դրոշ էր պարզել ավարառու ցեղերի ու հայասպան տերությունների դեմ։ Մենք գնում ենք Անդրանիկ Օզանյանի ու Գարեգին Նժդեհի գլխավորած քաջերի երկիր, որտեղ ավելի քան մեկ դար առաջ թրքաբոլշեւիկյան հորդաների դեմ կենաց-մահու պայքարի էին ելել սյունյաց քաջարի մարտիկները՝ արյունարբու նվաճողների երախից փրկելու մեր հայրենիքի ողնաշար համարվող հարավային հատվածը։ Եվ այդ մաքառման շնորհիվ է, որ Սյունիքը կարողացավ մնալ հայկական, որ այժմ ուխտագնացության ենք գնում Տիրո՛ջ, այլ ոչ թե հյուրի ու կորուսյալի կարգավիճակով։
Լուսաբացը դիմավորում ենք Վայոց Ձորի մարզում, իսկ արևածագից առաջ արդեն ուխտագնավության առաջին կանգառը կատարում ենք Որոտնավան գյուղում՝ Մելիք Թանգիի կամրջի մոտ։ Տպավորիչ է թե կամրջի ճարտարապետական տեսքը, թե դիմացից վեր խոյացող ժայռերը՝ քարերի սքանչելի սիմֆոնիաներով, թե կամրջի տակով շաչյունով վազող Որոտան գետը։
Կամարակապ կամրջի արեւմտյան պատին թողած արձանագրությունից տեղեկանում ենք, որ Մելիք Թանգիի կամուրջը կառուցվել է 1855 թվականին, Սիսիան գավառի կառավարիչ Մելիք Թանգի 2-րդի կողմից՝ Տաթև տանող ճանապարհը բարեկարգելիս։ Մելիք Թանգյանները, ըստ որոշ աղբյուրների, Բռնակոթ բնակության են եկել Անիից: Տոհմի նախահայրը Մելիք Ստեփանն էր` Անիում զորապետության աստիճանի հասած: Միաթռիչք այս կամուրջը շահագործվում է մինչ օրս՝ իրար կապելով Որոտան գետի երկու ափերը։ Այն ունի 25 մետր երկարություն։
Ասում են, երբ ավարտել են կամրջի կառուցումը, Մելիք Թանգին ասել է․
-Եթե ժայռը չփլվի, կամուրջը չի քանդվի:
Մինչ մենք տպավորված ու հիացած ենք մեր տեսածով, Որոտնավանքի լուսաբացով, Թաթուլը մեզ տեղեկացնում է, որ կամրջի հյուսիսային կողմի ուղղահայաց ժայռի գագաթին տարածվում է հայտնի Որոտնաբերդը։ Դժվար է պատկերացնել, որ երեք կողմերից երկինք բարձրացող, երկնքին գրեթե հպվող ժայռերի միջով մարդիկ ելք ու ճանապարհ են գտել՝ բերդ կառուցելու համար։
Թաթուլը բացատրում է, որ Որոտնաբերդ այց կատարելու դեպքում հետ կմնանք օրվա ծրագրած ուխտագնացությունից, ուստի պետք է բավարարվենք միայն պատմական այս փառավոր հուշարձանին ծանոթանալ դրոնի կողմից արված նկարահանման միջոցով։
Մեր առջեւ բացվում են բերդի պարիսպներ, շինությունների հետքեր, աշտարակներ։ Շատ ցայտուն գծագրվեց պատմաճարտարապետական կառույցի պատկերը՝ շարժելով մեր հետաքրքրությունը։ Բնական է, որ նման աշխարհագրական դիրք ունեցող ու ճանապարհների հանգույցում գտնվող Որոտնաբերդը միշտ գրավել է նվաճողների ուշադրությունը և առաջ մղել նրան տիրանալու ձգտումը։
Հինգերորդ դարի հայ պատմիչ Եղիշե Ոսկեբերանը Որոտնաբերդը հիշատակում է պարսկական բռնակալներից 450 թվականին Վարդանանց ազատագրած բերդերի ու ավանների թվում։ 13-րդ դարի պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը Որոտնաբերդը դասել է Սյունիքի նշանավոր բերդերի շարքը, որը 1075-1094 թվականներին պատկանել է Սյունյաց (Կապանի) թագավոր Սենեքերիմ Ա-ին։ 1104 թվականին Որոտնաբերդը գրավել են սելջուկ թուրքերը, 1219 թվականին Իվանե Զաքարյանը ազատագրելով այն հանձնել է Լիպարիտ Օրբելյանին։ 1386 թվականին Լենկթեմուրի հորդաները, ասպատակելով Սյունիքը, գրավել են նաև Որոտնաբերդը, որտեղ ամրացած Բուրթել և Սմբատ Օրբելյան իշխաններին գերեվարել են Սամարղանդ։ 1407 թվականին Սմբատ իշխանից բերդը գրավել է Կարա-Յուսուֆ թեմուրյան բռնակալը։ 1724 թվականին ուրացած Մելիք Բաղրից Որոտնաբերդը ազատագրել է Դավիթ Բեկը։
Որոտնբերդը տեղադրված Է Լորաձորի գետաբերանի և Վաղատին գյուղի միջև գտնվող հսկայական ժայռազանգվածի վրա։ Գահավեժ, բնական ժայռապարիսպները բերդի երեք կողմերից իջնում են դեպի Որոտանի կիրճը։ Բերդի տարածքը կազմող հարթակը հավասարասրուն եռանկյան տեսք ունի, որի հյուսիսային անկյունում վեր Է բարձրանում մի խոշոր ժայռազանգված, հարավում, մոտ 50 մետր բարձրության վրա միջնաբերդն Է, իսկ հարթակի մյուս կողմերը զառիվայր են, բացի արևմտյան հատվածից։ Այս մասի ստորոտը զուրկ է ժայռերից և, կորագծով իջնելով, կազմում Է մի նեղ, երկար պարանոց, որը միանում է կիրճի հակառակ կողմում առաջացած բնական սարաոստի։ Բերդի ընդհանուր տարածքի այս հատվածը, ուր մինչ օրս նկատվում են շինությունների ու պարսպապատերի հետքեր, շատ ավելի մեծ է, քան բերդի բուն եռանկյունի հարթակը։ Պարանոցի հատվածում ևս նկատվում են ավերակ շինությունների հետքեր և երկարությամբ ձգվող ոլորապտույտ պարսպապատի ստորին հատվածի մնացորդներ։
Բերդի հերթական վերակառուցման ժամանակ երկու բարձունքները կապող նեղ պարանոցը փակելու անհրաժեշտություն Է առաջացել, և լրացուցիչ պատնեշ է ստեղծվել ոչ միայն բերդին մոտենալու միակ ճանապարհին, այլև փակվել Որոտնավան գյուղին մոտենալու հարմար ուղղությանը։
Որոտն բերդի արևմտյան և արևելյան հատվածներում պահպանվել են պարսպապատեր՝ կառուցված բազալտե, միջին չափերի կոպտատաշ քարերից, կրաշաղախի միջնաշերտով։ Քարերը շարված են ըստ հորիզոնական շովերի, ուղղահայաց և թեքադիր։ Արևմտյան պարսպապատը երկշերտ է՝ կազմված առաջնապարսպից և ներքնապարսպից։ Առաջնապարիսպը սկիզբ է առնում հյուսիսային ժայռազանգվածի ստորոտից և, իր մեջ առնելով մի խոշոր ժայռաբեկոր, շարունակվում է մինչև բերդի գլխավոր մուտքը։ Ներքնապարիսպը նույնպես սկիզբ է առնում հյուսիսային ժայռազանգվածից, որի միայն ստորին հատվածի մի մասն է պահպանվել, այնուհետև, ընդհատվելով, կորագծեր կազմելով, շարունակվում է անմիջապես մուտքի մոտից և փակում է արևմտյան մասի ողջ երկարությունը մինչև հարավային կողմի զառիթափ հատվածը։ Բերդի գլխավոր մուտքը ավերակ է, առաջնապարիսպը ավարտվում է ժայռից ոչ հեռու։ Սրա ետևում պարսպապատի երկրորդ գոտին է՝ ներքնապարիսպը, որը ևս ունի ավերակ դարպաս։ Այս երկու դարպասները միևնույն առանցքի վրա չեն գտնվում, որի պատճառով ստեղծվում է կրկնակի դարպասներով, անցախուցով մուտք։
Առաջնապարսպի միջին հատվածում, դրա ամբողջ բարձրությամբ կա մի ուղղանկյուն խորշ (4.14 մետր x 0.70 մետր), որն առաջացել է պարիսպը տեղանքի հետ հարմարեցնելու հետևանքով։ Պարսպապատերի այս խորշերը, որոնց հանդիպում ենք հնագույն շրջանում, կրկնվում են ողջ երկարությամբ։ Պարսպի միջին բարձրությունը 5.5 մետր է, նկատվում են վերանորոգումների հետքեր։ Առաջնապարսպի միջնամասում, ներսի կողմից պահպանվել ես ուղղանկյուն շինության (6․40 x 5․40 մ) պատերի ստորին հատվածները։ Կառույցի պատը նույնպես եռաշերտ է՝ կառուցված բազալտե միջին չափերի կոպտատաշ քարերից։ Կառույցի արևմտյան պատի մոտ կեսը ագուցված է պարսպապատի մեջ, որը ենթադրել է տալիս, որ այն կառուցվել է ավելի ուշ։ Հնարավոր է նաև, որ շինությունը օգտագործվել է որպես զինանոց։
Բերդի եռանկյունաձև հարթակի հարավային կողմը՝ ուր միջնաբերդն է, ավելի բարձր է։ Այստեղ խմբավորված են առանց շաղախի, անկանոն քարերից կառուցված բազմաթիվ ուղղանկյուն սենյակներ։
Պարսպի մեկ այլ գոտի կառուցվել Է արևելյան կողմում։ Այն նույնպես սկիզբ Է առնում հյուսիսային ժայռազանգվածի ստորոտից, անմիջապես հպվելով նրան։ Պարսպապատն ունի երկու աշտարակ՝ մեկը շրջանաձև, մյուսը՝ կիսաշրջանաձև։ Երկուսն Էլ սնամեջ են՝ կառուցված բազալտե կոպտատաշ միջին չափերի քարերից, կրաշաղախի միջնաշերտով։ Այս հատվածում պատի միջին բարձրությունը 3 մետր Է, հաստությունը՝ 0․80 մետր։ Սնամեջ, շրջանաձև աշտարակի պատի ստորին մասում պահպանվել է կիր-ավազային սվաղի երկշերտ ծածկույթ, յուրաքանչյուր շերտի հաստությունը՝ 0․02 մետր։ Աշտարակները ծառայել են որպես դիտակետ և պահակակետ, քանի որ դրանք տեղադրված են զառիվայր, բարձրադիր ժայռերի վրա, որտեղից երևում է ամբողջ գետահովիտը։ Շրջանաձև աշտարակին և հյուսիսային ժայռազանգվածին հպված, պարսպապատին ուղղահայաց պատի միջև եղած տարածությունը անպարիսպ Է։ Այս հատվածը նստում Է բնական ժայռի վրա և ծածկված Է փլատակներով։ Այս հատվածում Է եղել բերդի երկրորդ մուտքը։ Չնայած այն գահավեժ իջնում է դեպի Որոտան գետը, սակայն անհրաժեշտության դեպքում հնարավոր Էր օգտագործել նաև որպես կապի միջոց։ Պատմական Որոտն (Ուռուտ) գյուղի ավերակները մինչև օրս նկատվում են բերդի արևելյան պարսպապատի տակ։ Այս մուտքից են օգտվել Որոտն գյուղի բնակիչները թշնամու հարձակումներից բերդը պաշտպանելու ժամանակ, քանի որ գլխավոր մուտքը գտնվում էր բերդի հակառակ կողմում, իսկ դրա ստորոտը ամբողջ հարավային կողմով շրջանցելը ժամանակի մեծ կորուստ կլիներ։
Արևելյան պարսպապատի հարավ-արևելյան հատվածում պահպանվել են ուղղանկյուն, միաթաղ կառույցի պատերը (2․5 մ միջին բարձրությամբ)՝ շարված բազալտե կոպտատաշ, միջին չափերի քարերից՝ կրաշաղախի միջնաշերտով։ Այս շինությունը օգտագործված է որպես ջրամբար։ Ի դեպ, Ե. Լալայանը իր աշխատություններից մեկում հիշատակում Է, որ բերդի բաց կողմում փորված է եղել մի ստորերկրյա անցք՝ ջուր բերելու համար ։ Ջրամբարի հարավային կողմում կան պատին հպված մի քանի փոքր, ուղղանկյուն շինությունների հետքեր, որոնց պատերը շարված են բազալտե կոպտատաշ քարերից, առանց շաղախի։ Բերդի հարավային կողմն անպարիսպ , քանի որ բնական ժայռապարիսպներն արդեն անառիկ են դարձնում այս հատվածը։ 
Տաթեւի հռչակավոր վանք մեկնելու ճանապարհին կարճատեւ կանգառ ենք կատարում Շամբի ջրամբարի մոտ՝ հիանալու լեռների գոգավորության մեջ փայլատակող ու ծփացող ջրերի աննկարագրելի նազանքով։
Շամբի ջրամբար գտնվում է Որոտան գետի վրա՝ Շամբ գյուղի մոտակայքում՝ մոտ 1350 մետր բարձրության վրա։ Այն շահագործման է հանձնվել 1970 թվականին։ Ջրամբարն ընդունում է Շամբի հէկից դուրս եկած ջրերը եւ Որոտան գետի հոսքը, որով կարգավորվում են Տաթեւի հէկ մտնող ջրի ելքերը, և կուտակված ջրի մի մասն օգտագործվում է ոռոգման նպատակով։ Մակերեսը 1,26 քառակուսի կիլոմետր է, ջրատարողությունը՝ 13,6 միլիոն խորանարդ մետր։ Լճում բուծում են իշխան, կարմրախայտ և այլ ձկնատեսակներ։
Լուսաբացի շողքերի ներքո Շամբի զուլալ ջրերը մի կախարդական հայելի էին դարձել՝ արտացոլելով իրենց մեջ շրջակա բնության բոլոր վառվռուն գույներն ու դիցական տեսքը։
Խոսրով Խլղաթյան