Ամիսներ առաջ անդրադարձել էինք Վերին Վարդենիկ լքված գյուղի Սուրբ Գրիգոր եկեղեցու ճարտարապետությանը, վիմագիր արձանագրություններին, պատմությանը ու կարծել, թե մեր հիմնական ասելիքն ավարտել ենք։
Սակայն հետո ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության պատմության եւ մշակույթի հուշարձանների պահպանության վարչության նախկին աշխատակից , Գեղարքունիքի եւ Կոտայքի մարզերի հուշարձանների ուսումնասիրությամբ զբաղվող Նորիկ Հազեյանը տեղեկացրեց, որ Վերին Վարդենիկի սուրբ Գրիգոր եկեղեցու հյուսիս-արեւելյան կողմում պառկած վիճակում Քառակոթող հուշարձան կա, որը մինչ 1993 թվականը կանգնած վիճակում է եղել։ Ըստ Նորիկ Հազեյանի` նման կոթողները եղել են խաչքարերի նախատիպերը, որոնք հիմնականում տեղադրվել են եկեղեցիների մուտքերի մոտ ու թվագրվում են վաղ միջնադարով։
Մեր հերթական այցելության ժամանակ Նորիկ Հազեյանի խնդրանքով լուսանկարեցինք այդ կոթողը եւ ուղարկեցինք իրեն, իսկ ինքն էլ ուղարկել էր ՀՀ Հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Արսեն Բոբոխյանին։ Վերջինս հաստատել էր կոթողի իսկությունը եւ մոտավոր ժամանակագրությունը։
Մեր հեռախոսազրույցի ընթացքում էլ Արսեն Բոբոխյանը հաստատեց իր կարծիքը, նշելով, որ նկարում պատկերված կոթողը, մոտ երկու մետր բարձրությամբ ու ավելի քան կես մետր լայնությամբ, իր պատրաստման ոճով վերաբերում է վաղ միջնադարին։
Այն կարող է լինել քառակոթող, ավելի վաղ շրջանում` Մենհիր հիշեցնող կոթող։
Այստեղից էլ կարելի է եզրակացնել, որ բացառիկ ու հզոր ճարտարապետություն կրող Վերին Վարդենիկի սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցվել է վաղ միջնադարում, շատ ավելի վաղ, քան թե մինչ այժմ ընդունված կարծիքն է` 9-10-րդ դարեր։
Վերին Վարդենիկի տարածքում, պարզվում է, կան նաեւ բացառիկ այլ հուշարձաններ, որոնց կանդրադառնանք մեր հերթական այցի ժամանակ։
Խոսրով Խլղաթյան