«Մշկոյի բերդ» կոչվող լեռնային ամրոցի ավերակները գտնվում են Գեղարքունիքի մարզի Գավառ համայնքի տարածքում, Գեղամա լեռնավահանի ստորոտում, Գավառ քաղաքից 4,5 կիլոմետր դեպի հյուսիս- արևմուտք։ Ըստ հնագետների ու հուշարձանների պահպանության պետական ցանկում հաշվառված ժամանակագրական տվյալի՝ «Մշկոյի բերդ» ամրոցը կառուցվել է Քրիստոսից առաջ 2-1 հազարամյակների ընթացքում։ Հուշարձանը թեև ստույգ ու ճշգրտված չափագրություն չունի, սակայն սովորական աչքով էլ տեսանելի է նրա հսկայական ընդգրկվածությունն ու ծավալումը դեպի լեռնային գոտիներ։ Աջուձախ, բոլորեքյան բարձրացող անհամար բլուրների վրա կամ դրանց ստորոտներում նկատելի են ձգվող պարիսպների, պատերի, շինությունների հետքեր, հնագույն դամբարաններ։ Սակայն աչքից գրեթե հեռու, լեռնային խորդուբորդությունների ու ժամանակների մշուշներում կորած այս հնագույն բնակատեղիի տարածքում, մի ձորակի մեջ, թաքնված են երկու խաչքար՝ գեղաքանդակ ու բարձրարվեստ, որոնք կրում են վիմագրություն։
Այս խաչքարերի գոյությունն ինձ համար կրկին բացահայտվեցին Գավառ քաղաքի բնակիչ, հնասեր, «Աժդահակ Տուր»-ի ղեկավար Թաթուլ Տոնոյանի շնորհիվ։
Խաչքարերից առաջինը, բացի ճակատային մասի արձանագրությունը, բացառիկ ու խորհրդանշող բովանդակության քանդակ է իրենից ներկայացնում։ Հենց վիմագրի ներքո, խաչի վրա, պատկերված է Հիսուս Քրիստոսը, իսկ խաչի ներքեւում, աջ ու ձախ կողմերում պատկերված են կին ու տղամարդ՝ ձեռքերը միահյուսած խաչված Հիսուսի ոտքերին, նստած վիճակում։ Վերևում , Հիսուսի աջ ու ձախ կողմերում, ամենայն հավանականությամբ, պատկերված են հրեշտակները։
Ինչպես մեկնաբանեց խաչքարագետ Սեւակ Արեւշատյանը, կամ Խաչի ներքո խոնարհվածները ամուսնկանա զույգ են, ովքեր բարեխոսություն են խնդրում Տիրոջից, կամ նրանցից մեկը Մարիամ Աստվածածինն է, մյուսը՝ Հովհաննես Ավետարանիչը։
Խաչքարն իր պատրաստման ոճով հիշեցնում է 16-րդ դարը։ Ճակատի մասի արձանագրության մեջ համեմատաբար հեշտ ընթեռնելի է «Սուրբ Խաչս բարեխոս» հատվածը, իսկ մյուս հատվածը, մաշվածության պատճառով, հստակ չի հասկացվում բարեխոսի ստույգ անունը։ Խաչքարի մեջտեղում, զարդանախշերի արանքում նկատելի են Դ Է Վ Ա Մ ու այլ տառեր, որոնք եւս մասնագետների կողմից դեռ վերծանման կամ մեկնաբանման կարիք ունեն։
Խաչքարերից երկրորդը տեղադրված է առաջինից դեպի արևմուտք, մի քանի մետր հեռավորությամբ։ Երկրորդի վրա հստակ կարդացվեց պատրաստման թվականը՝ ՋԿԲ /1513/։
Գեղաքանդակ այս խաչքարի ճակատային մասով մեկ, ընդ որում՝ մեզ ոչ հեռու ժամանակակից մարդու ձեռքով փորագրված է․ «ՍՈՒՐԲ ՍԱՐԻԲԵԿ»։
Մի բան հստակ է, որ այս խաչքարերն այստեղ են բերվել բոլորովին ուրիշ տեղից, մանավանդ որ նրանց համար այժմ որպես պատվանդան ծառայում է բետոնյա շերտը, որը տեղադրվել է ոչ հեռու ժամանակներում, գուցե թե մոտ կես դարի վաղեմությամբ։ Չի բացառվում , որ այն բերված լինի «Խաչեր» թաղամասից, որտեղից բազմաթիվ խաչքարեր են տեղափոխվել ժամանակին կամ անհետացել։ Իսկ ո՞վ եղած կլինի Սուրբ Սարիբեկը, ում անունը հայտնվել է բարձրարվեստ այս խաչքարի վերնամասում։ Դժվար չէ կռահել, որ նա եղած կլինի այս խաչքարերն այստեղ տեղափոխոխող մի այր, ով մի ինչ-որ անհայտությունից լույս աշխարհ է հանել հայկական խաչքարագործության այս երկու հրաշալի օրինակները, որոնք այժմ առանձնակի շուք են տալիս «Մշկոյի բերդ» ամրոցի ավերակներին։
Այս խաչքարերի հարեւանությամբ էլ գտնվում է հնագույն մի դամբարան՝ կլոր շարվածքով։
Խոսրով Խլղաթյան