Սպիտակավոր վանքի ուղիղ դեմդիմաց, հարավային կողմում, մոտ 1 կիլոմետր հեռավորությամբ, բարձրանում է դեպի երկինք մխրճված մի լեռնազանգված, որը բոլոր կողմերից ունի զառիվեր լանջեր։ Այդչափ հեռավորությունից դժվար է պատկերացնել, որ նման անառիկ լեռնագագաթի հարթության վրա ժամանակին բարձրացել է իշխանական ու իշխանանիստ բերդ, որ մարդկային միտքն ու ձեռքն ի զորու է գտնվել՝ գլխատպույտ ու երկյուղ առաջացնող այսպիսի բարձունքում նման հզորագույն կառույց կատարելու։
Թաթուլը մեզ մատնացույց է անում բերդի պարիսպները, որոնք հազիվ են նշմարվում մեր տեսադաշտում, ու տրամադրում, որ Պռոշաբերդ բարձրանալու համար հարկավոր է միայն ուժ տալ սեփական ոտքերին ու մարմնին, քանի որ այնտեղ ոչ մի տրանսպորտային միջոց չի բարձրանում, ուստի եւ մեր խնդիրն է՝ քայլելով հաղթահարել 300-400 մետրանոց դժվարին վերելքը։
Սարի ստորոտից արդեն հստակորեն գծագրվում են բերդի պարիսպները, որոնք մեզ ոգեւորում ու տրամադրում են՝ մինչեւ վերջ բարձրանալու ու սպասվող դժվարությունների առջեւ չընկրկելու համար։ Տեղ-տեղ քայլում ենք ոլորաձեւ արահետներով, ավելի անհարմար ու ուղղահայաց թեքություններում կառչում քարերից ու մացառներից, որպեսզի կարողանանք հաղթահարել մեր առջեւ հայտնված խոչընդոտները։ Ինչքան վերելքը հաղթահարում ու մոտենում ենք պարիսպներին, այնքան դրանք մեր տեսադաշտում ընդարձակվում ու տարածվում են, վեհանում ու գեղեցկանում՝ ապացուցելով մարդկային մտքի աներեւակայելի սահմանների ու ֆիզիկական կարողությունների մասին։ Պարզապես ապշեցուցիչ է, թե ինչպես են մարդիկ կարողացել այդ հեռավոր դարերում այսպիսի ծավալի ու հզորության կառույց կատարել ամռան տապի, մառախուղի, անձրեւի ու ցրտի տակ, այսպիսի խելահեղ բարձունքի վրա։ Խորհում եմ նաեւ, թե ինչ արգելքների են բախվել թշնամի բանակների զինվորները, որոնք Պռոշաբերդը գրավելու հրաման են ստացել։
Վերապես հասնում ենք արեւելյան կողմի պարսպին ու մուտք գործում Պռոշաբերդից ներս։ Արդեն հաստ պարիսպների վրայից մեր տեսադաշտում բոլոր կողմերից բացվում են անտակ անդունդները կամ բարձրաբերձ, դիմահայաց լեռնաշղթաները։ Մենք, վերջապես, «նվաճում» ենք մի բերդ, որը ժամանակին այդպես էլ անթիվ ոսոխների համար մնացել է աննվաճ, անհաղթահարելի։ Միայն թե արդեն անցյալում են մնացել իշխաններն ու սպասավորները, զինվորներն ու պալատականները, ու մենք ենք մնացել անցյալի ամայությանը շունչ ու ներկայություն տվող ուխտավորները։
Ուրախալին այն էր, որ այդ օրը Պռոշաբերդի անառիկ դիրքը հաղթահարելու էին եկել Վայոց Ձորի ու Հայաստանի այլ մարզերի դպրոցականներ, ովքեր կենդանի դաս էին տեղում ստանում մեր պատմության փառավոր էջերից մեկի մասին։
Պռոշաբերդի վեհությունը նաեւ փաստում է, որ մեր ժողովուրդը ոչ միայն աղոթել, այլ նաեւ մարտնչել է իր բիրտ ու դաժան թշնամիների դեմ՝ այդպես դիմակայելով անողոք նվաճողների բերած բնաջնջումներին, որ մենք ոչ թե լոկ հալածական, այլ նաեւ ռազմունակ ազգ ենք եղել, թագավոր ու իշխաններ ունեցող ազգ։
Բերդի իշխող դիրքից Հայոց լեռնաշխարհը երեւում է ավելի չքնաղ ու հմայիչ, աննման ու հավերժական, իսկ երբեմնի անառիկ պարիսպների վրա կանգնած հայ մարդն իրեն զգում է մի ուրիշ հպարտության, փառքի ու ոգեւորության բարձունքներում։
Համացանցում տեղադրված նյութերի օգնությամբ ճշտում ենք, որ Պռոշաբերդը Կառուցել է Պռոշ իշխանը 13-րդ դարում, ուստի տեղացիներն այն սովորաբար անվանել և այժմ էլ անվանում են «Պռոշա բերդ», «Պռոշ իշխանի բերդ։ Պռոշաբերդի մասին առաջին հիշատակությունը տվել է Սյունյաց տան պատմիչ Ստեփանոս Օրբելյանը՝ խոսելով Աթաշխուղայի արշավանքի մասին։ «Սիսական» աշխատության մեջ հիշատակություն է թողել նաեւ Ղեւոնդ Ալիշանը։
Պռոշաբերդի անվանման մյուս՝ Բոլորաբերդ տարբերակը հիշատակվում է Աբրահամ ծաղկողի՝ 1457 թվականին գրված Ավետարանում։ Ձեռագրի հիշատակարանում այն պատկերազարդվել է Թանատ-Գլաձոր վանքից ոչ հեռու գտնվող Բոլոր-բերդում։
Պռոշաբերդ կամ Բոլորաբերդ ամրոցը կառուցված է գլխավոր մայրուղուց դեպի արեւելք՝ առանձին բլրի ժայռացից գագաթին։ Հանդիսացել է իշխանական «Կաստել» դղյակ-ամրոց տիպի պաշտպանական կառույց։
Ամրոցը տեղադրված է Սրկղունք ձորահովտի Թաքեադոնդուրան բարձրադիր լեռան գագաթին, ծովի մակերեւույթից 2912 մետր բարձրության վրա։ Բլուրը գերիշխող դիրք ունի շրջապատի նկատմամբ, որի բարձունքից պարզ եղանակին լավ երևում է Եղեգիս գետի հյուսիսային հոսանքի ամբողջ գետահովիտը և ամրոցից մոտ 7 կմ հյուսիս-արևմուտք գտնվող Սմբատաբերդ դղյակ ամրոցը։ Պռոշաբերդի դիրքը ընտրված է այնպես, որ մոտ 10-12 կմ շառավիղ ունեցող շրջանագծի մեջ ներառվում են Նորաշեն, Եղեգնաձոր, Ագարակաձոր, Սմբատաբերդ ամրոցները։ Լեռան շրջանաձև ստորոտը ողորկ է, բուսական ծածկույթից զուրկ, թեքադիր բարձրանում է վեր, ուր հատվում է զանգվածային, առանձին խմբավորված ժայռաբեկորներին։ Բոլոր կողմերից անմատույց ժայռածերպերն անմատչելի են դարձնում դեպի գագաթ վերելքը։ Մոտեցման միակ առավել հարմար կողմը հյուսիս-արեւելքից է, որտեղ ժայռազանգվածները խմբավորված են լեռան բուն գագաթին եւ դրանով իսկ հնարավոր են դարձնում համեմատաբար անարգել մոտեցումը մինչեւ գագաթի շրջանը։ Գագաթը շրջափակող ձեռակերտ պարսպապատերը կարծես լրացնում են ժայռապատնեշների տարբեր մակարդակների վրա ընթացող եւ դեպի գագաթը աստիճանաձեւ բարձրացող բնական պատերի ամբողջական համակարգը։ Պռոշաբերդի ներսի տարածությունը պարագծով քիչ հարթեցված եւ հարմարեցված է աշխարհիկ կառույցների շինարարության համար, իսկ միջին հատվածը թողնված է բնական օրինաչափ ձևով, որտեղ հսկայածավալ բազալտե ժայռաքարերը անկանոն լցված են իրար վրա։
Բոլորաձեւ ամրոցի պարսպապատերի փակ օղակից դուրս կառուցվել է պարսպի առանձին կանգնած մի գոտի, որի մնացորդները պահպանվել են մոտ 13 մետր երկարությամբ եւ 2.5-3 մետր բարձությամբ։
Ամրոցի բոլորապատերից ներս ընկած տարածքը զբաղեցնում է մոտավորապես 1.5 հեկտար տարածություն եւ մինչեւ պարսպապատերի պահպանված վերին մակարդակը լցված է բնականից տափանված հողով ու քարակույտերով։ Ամրոցի հատակագծում յոթանիստ բազմանկյուն է, որի հարավարեւելյան կողմը 90° է կազմում եւ միակն է, որն ամրացված չէ բուրգով։ Պահպանված ամրոցապատերի ընդհանուր երկարությունը մոտ 120 մետր է։ Պարսպապատերից ներս՝ արեւմտյան եւ հարավային կողմերում, առկա է աշխարհիկ կառույցների սենյակների դասավորություն, որոնք համարյա չեն պահպանվել։
Պռոշաբերդի բոլոր կառույցներն իրականացված են տեղական մոխրակապտավուն բազալտե որձաքարերից։ Պատերը շարված են կիսամշակ, միջին չափերի, առավելապես հորիզոնական ուղղությամբ տեղադրված ուղղանկյուն քարերից, կրաշաղախի միջնաշերտով։ Պահպանված արտաքին պատերի միջին բարձրությունը 6-7 մետր է։ Պատը եռաշերտ է։ Ամրոցապատերի եւ աշտարակների արտաքին եւ ներքին մակերեւույթների քարերի ներս ուղղված պոչերը բավական երկար են եւ սուրանկյուն։ Ամրոցի հարավարեւելյան, հյուսիսարեւմտյան եւ արեւմտյան պահպանված պարսպապատերի արտաքին մակերևույթների շարվածքի ձեւը խիստ տարբերվում է մնացյալ շարվածքներից։ Կիրառվել է «եղեւնաձեւ» կամ «ձկան ողնաշար» կոչված շարվածքը, որը իրականացվում է հորիզոնական առանցքից մոտավորապես 45° թեքությամբ տեղադրված եւ իրար նկատմամբ հակառակ թեքություն ունեցող քարերով։ Այն կիրառվում է պատի հատվածի ամբողջ երկարությամբ եւ կրկնվում է երկու կամ երեք մակարդակներով։
Ամրոցապատերի արտաքին վերին հատվածներում պահպանվել են փոխուղղահայաց դասավորությամբ գոտիներ, ընդ որում հորիզոնական քարերի բլոկները երեք հաջորդական շարքով են՝ մեկը մյուսի վրա, իսկ դրանք փակող ուղղահայաց դասավորությամբ գոտին՝ մեկը։
Սրբատաշ քարերով իրականացված միակ մասը ամրոցի հարավարեւմտյան թաղակապ մուտքն է։ Ամրոցի մուտքը դիրքորոշված է դեպի հարավ եւ գտնվում է բազմանիստի ամենաերկար, ուղղագիծ բերդապարսպի արեւմտյան անկյան մոտ։ Ռազմավարական նկատառումներից ելնելով՝ օգտագործված է մուտքի առանցքի նկատմամբ 90° դեպի արեւելք դիրքորոշված սլաքաձեւ թաղով սրահ-անցուղին, որը նպատակ ուներ՝ դժվարացնել եւ ծուղակի մեջ գցել գլխավոր մուտքից ներս խուժած թշնամուն։ Սրահը կառուցված է կոպտատաշ բազալտե քարերով։ Սրբատաշ կամարակապ մուտքի լայնությունը 2 մետր է, իսկ ամբողջական վերականգնված բարձրությունը՝ 6 մետր։
Ամրոցի բուրգերը հինգն են, որոնցից պահպանվել են չորսը՝ երկուսը քիչ դուրս արտահայտված, սնամեջ, ձվածիր, իսկ երկուսը՝ կիսշրջանաձև, հոծ։ Առաջին երկուսը հանդիսացել են հսկիչ դիտաշտարակներ, որտեղից լավ տեսադաշտ է բացվում դեպի ամբողջ ձորահովիտը։ Այս բուրգերի սնամեջ հատվածները կրկնում են արտաքին ձվածիր հորինվածքը եւ քողարկված են փլատակներով։ Բուրգերի պատերի շարվածքը իրականացված է բերդապատերի շարվածքի նույնությամբ, իսկ հաստությունը տատանվում է 180-200 սմ-ի միջեւ։
Բերդի մուտքից քիչ արեւելք գտնվում է թաղակապ, հատակագծում ուղղանկյուն, երդիկավոր կառույցի համեմատաբար լավ պահպանված շինությունը։ Հողի մակարդակը ժամանակի ընթացքում այնքան է բարձրացել, որ այժմ թաղակապ կառույցի ծածկը արտաքինից հավասարվել է տեղանքին։ Շինություն ներս մտելը դարձել է անհնարին։ Հյուսիսային եւ հարավային կողմերից ունեցել է լուսամուտներ, իսկ արեւմուտքից՝ մուտք։ Այս կառույցից մոտ 15 մետր հյուսիս, բլրի ժայռագագաթի հակադիր կողմում գտնվում է հատակագծում կլոր, 2 մետր տրամաչափով եւ կտրվածքում դեպի հատակը լայնացող, մոտավորապես 2.5 մետր բարձրությամբ ջրամբարը։ Այն կառուցված է բազալտե կիսամշակ քարերի անկանոն շարվածքով, որի ներսի մակերեսին մնացել է սվաղի ծածկույթի մի փոքր հատված։ Ջրամբարի հատակը նույնպես լցված է քարերով եւ հողով, բայց նրա չափերը եւ հորինվածքը պարզորոշ ընկալվում են։ Ամրոցապատերի ներսում պահպանված հատվածներից են նաեւ արեւելյան երկարությամբ ընթացող սենյակների հետքերը։ Պռոշաբերդի արեւմտյան կողմում, հարթավայրի վրա, փոքրիկ ձորակի ափին նկատելի են հին բնակատեղիի հետքերը՝ փոսերի ձեւով։ Ենթադրվում է, որ նրանք Բոլորաբերդ գյուղի ավերակներն են ։ Բլրի արևելյան կողմում պահպանվել են նաեւ փոքր մատուռի ավերակները։
Ըստ ավանդության՝ պարսից խանը հարձակվում է Պռոշաբերդի վրա։ Բազմաթիվ անհաջող գրոհներից հետո նա որոշում է պաշարել բերդը։ Անցնում է մի ամիս, երկու ամիս, բայց ամրոցը անսասան է մնում։ Խանը հասկանում է, որ պետք է կտրել ամրոց մտնող ջուրը, բայց նրա զինվորները ոչ մի կերպ չեն կարողանում գտնել աղբյուրը։ Այդ ժամանակ մի իմաստուն մարդ խորհուրդ է տալիս՝ յոթ օր ծարավ պահել մի ջորի։ Այդպես էլ անում են։ Երբ կենդանուն բաց են թողնում ամրոցի մոտակայքում, նա սկսում է ջուր փնտրել։ Հողի տակ խոնավություն զգալով՝ փորում է եւ գտնում ամրոցին ջուր մատակարարող խողովակաշարը։ Ջուրը կտրելուց հետո ամրոցի պաշտպանները ստիպված անձնատուր են լինում։
Պռոշաբերդի բնապատկերները՝ որպես բնապատմական բնության հուշարձան, գրանցված է ՀՀ Շրջակա միջավայրի նախարարության պետական հուշարձանների ցանկում։
Պռոշաբերդի վերելքից ոչ պակաս բարդ է նաեւ վայրէջքը։ Ոտքերդ ամուր հողին դնելու եւ չսահելու համար պետք է քայլես շատ զգույշ, երբեմն պետք է բռնվես մոտակա քարերից ու մացառներից, քեզ համար հենման անհրաժեշտ կետ գտնես։
Բայց այդ բոլոր դժվարությունները, տեղ-տեղ ներսումդ ակամայից բարձրացող տագնապները ի չիք են դառնում մեր հուզումնալից ապրումների, ստացած անջինջ տպավորությունների, տեսած պատմական ու բնական հրաշալիքների, այդքան բովանդակալից ու հագեցած ճամփորդությունից, ուխտագնացությունից ծնված ոգեւորության առջեւ։
Պռոշաբերդից ուղղություն ենք վերցնում դեպի Շատիվանք, որտեղ մեզ սպասում է մեկ այլ հրաշք, Հայոց պատմության մեկ այլ անկրկնելի դաս։
Խոսրով Խլղաթյան